مرحوم سیدعبدالحسین طیب رحمه‌الله‌علیه در تفسیر أطیب‌البیان (ج13/225) حدیثی از امام حسن عسکری علیه‌السلام در شأن حضرت فاطمه زهرا علیها‌السلام نقل کرده است که متن حدیث این‌گونه هست: «نحن حجج‌الله على خلقه و جدتنا فاطمة حجة الله علینا»؛ به همین منظور خبرگزاری حوزه در گفت‌وگو با استاد فرهیخته حوزه و دانشگاه و نماینده بعثه مقام معظم رهبری در عراق حجةالاسلام والمسلمین نجفی روحانی ذره‌ای از معارف فاطمی را با ایشان به بحث نشسته است که در ادامه تقدیم خوانندگان هفته‌نامه افق حوزه می‌گردد.

 حدیث «نحنُ حججُ اللهِ علی خَلقِهِ وَ جَدّتنا فاطمة حجةُ اللهِ علینا» را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

این حدیث منسوب به امام حسن عسکری علیه‌السلام است که در کتب اربعه و دیگر کتب قدیمی چنین حدیثی نقل نشده است؛ تنها در تفسیر اطیب‌البیان آمده است که قدمت چندانی ندارد؛ اما این حدیث شایع است و مشابه این حدیث را سیدمرتضی علم‌الهدی، در کتاب الانتصار از حضرت امام رضا علیه‌السلام نقل کرده است؛ «نحن حجج الله علیکم و اُمُّنا فاطمة حجة الله علینا» (الانتصار/7/237) که در این حدیث به‌جای «جدتنا» کلمه «اُمّنا» آمده است و در آن دو موضوع مطرح شده است یکی حجت بودن امامان معصوم علیهم السلام بر خلق خدا و دیگری حجت بودن حضرت زهرا علیها‌السلام بر امامان علیهم السلام است.

 با این‌که حضرت زهرا علیها‌السلام پیامبر یا امام نبود، چگونه بر امامان علیهم السلام حجت می‌شود؟

این یک مسئله و موضوع مهمی است که چگونه غیر امام برای امام حجت می‌شود؟ به‌طور خلاصه در پاسخ این سؤال دو نکته را باید در نظر گرفت: یکی این‌که نسبت بین نبوت و امامت با عصمت، عموم مطلق است؛ یعنی هر پیامبر یا امامی معصوم است؛ اما هر معصومی، امام یا پیامبر نیست. دیگر این‌که حجت بودن حول محور عصمت می‌چرخد و عصمت سبب حجیت قول و فعل و تقریر شخص معصوم می‌گردد؛ لذا حضرت صدیقه طاهره علیها‌السلام اگر چه پیامبر و امام نیست؛ ولی چون دارای مقام عصمت و ولایت کبری است، از حجج الهی است؛ بنابراین حضرت زهرا علیها‌السلام حجت بر خلق خداست و با توجه به حدیث منسوب به امام حسن عسکری و امام رضا علیهما‌السلام و قراین و شواهدی که اشاره خواهد شد، بر فرزندان معصوم و امام خودش نیز حجت است.

 به نظر شما موضوع حجت بودن حضرت زهرا علیها‌السلام بر امامان علیهم السلام استبعاد ندارد؟

این موضوع هیچ‌گونه استبعادی ندارد. کافی است به شخصیت نورانی و بسیار عظیم آن‌حضرت کاملاً توجه شود آن‌حضرت مصداق تام آیه تطهیر، انسان کامل و جامع است و روح مجموعه روایاتی که در فضایل و منقبت آن‌حضرت وارد شده؛ به‌خصوص حدیث منسوب به امام حسن عسکری و امام رضا علیهما‌السلام در این مورد، استناد معصومین به قول و فعل آن‌حضرت و تکریم و تعظیم آنان نسبت به جایگاه آن محبوبه الهی، دیگر محلی و مجالی برای استبعاد باقی نمی‌گذارد؛ زیرا همان‌گونه که در مباحث فقهی در مواردی به مذاق شارع و روح دین استناد می‌شود، در این‌جا هم با استناد به روح مجموعه روایات و شواهد و قراین موجود درباره حضرت زهرا علیها‌السلام ، می‌توان گفت آن حضرت حجت بر ائمه اطهار علیهم السلام است؛ و از نظر عقلی و شرعی هم هیچ غرابتی ندارد.

 تا چه اندازه می‌توانیم شخصیت حضرت زهرا علیها‌السلام را درک کنیم؟

حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا علیها‌السلام چون از مظاهر تامّ اسمای الهی و آینه تمام‌نمای حق‌تعالی است، شناخت چهره ملکوتی او کار آسانی نیست؛ حضرت امام خمینی قدس‌سره فرمود: «حضرت زهرا علیها‌السلام در مراتب معنوی، آن‌قدر بالا بودند که دست ملکوتی‌ها هم به ایشان نمی‌رسد». نبی مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم هم فرمود: «انما سمّیت فاطمة لان الخلق فطموا عن کنه معرفتها» مراتب عظمت و کمال روحی این عدیل قرآن آن‌قدر بالاست که با چشمان کم‌نور خاکی نمی‌توان به کنه معرفت آن آیت کبری راه پیدا کرد؛ آن‌چه را که ما درک می‌کنیم و نسبت به آن شناخت پیدا می‌نماییم، بیشتر چهره مُلکی و جنبه بشری و سیره زندگی فردی و اجتماعی آن‌حضرت است؛ ضمن این‌که برای همین مقدار شناخت هم، باید دست به دامن پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم، امیرمؤمنان علیه‌السلام و سایر امامان علیهم السلام شد و از چشمه زلال علم و معرفت که در قالب احادیث به ما رسیده است، استفاده کرد؛ بدون مبالغه و غلو باید گفت، آن‌چه را که همگان تا به حال گفته‌اند و بعداز این نیز گفته خواهد شد، نمی از یَمی و قطره‌ای از اقیانوس بزرگ و عمیق کمالات آن غایت نظام خلقت است.

 حضرت زهرا علیها‌السلام در خلقت نوری امامان علیهم السلام چه نقشی داشته است؟

حضرت زهرا علیها‌السلام یکی از حجج الهی است که در شکل‌گیری وجود فیزیکی و زمینی ده قرآن ناطق واسطه فیض تکوینی بوده است و هم بنابر آن‌چه که در روایات وارد شده است، در ابتدای خلقت و آفرینش انوار ائمه اطهار علیهم السلام و در خلقت نوری آنان وساطت داشته است؛ زیرا هنگامی که خداوند نور حضرت فاطمه علیها‌السلام را آفرید، وجود نوری ائمه معصومین علیهم السلام ، از نور او نشأت گرفتند؛ هم‌چنان‌که در حدیثی درباره زهرا نامیده شدن حضرت فاطمه علیها‌السلام آمده است، خداوند فرمود: «هَذَا نُورٌ مِنْ نُورِی أَسْکنْتُهُ فِی سَمَائِی خَلَقْتُهُ مِنْ عَظَمَتِی أُخْرِجُهُ مِنْ صُلْبِ نَبِی مِنْ أَنْبِیائِی أُفَضِّلُهُ عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیاءِ وَ أُخْرِجُ مِنْ ذَلِک النُّورِ أَئِمَّةً یقُومُونَ بِأَمْرِی یهْدُونَ إِلَی حَقِّی وَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَائِی فِی أَرْضِی بَعْدَ انْقِضَاءِ وَحْیی»، (علل‌الشرایع/‏1/180) این نور از نور من است که در آسمان ساکنش کرده‌ام. آن ‌را از عظمت خویش آفریدم. آن را از صلب پیامبری از پیامبران که او را بر همه آن‌ها تفضیل و برتری دادم، نموده‌ام. از این نور بیرون می‌آورم پیشوایانی را که به امر من قیام می‌کنند و مردم را به طرف من هدایت می‌نمایند. این پیشوایان را پس‌از انقطاع وحی، جانشینان خود در روی زمین قرار می‌دهم.

 حدیث اسوه بودن حضرت زهرا علیها‌السلام و حجت بودن ایشان چه ارتباطی با هم دارند؟

باید توجه داشت، حجت؛ یعنی کسی که قول و فعل و تقریر او مورد قبول است و بدان استناد و احتجاج می‌شود؛ اسوه هم الگویی است که از روی آن نمونه‌برداری می‌شود و مورد استناد واقع می‌شود؛ بنابراین هر دو مؤید یکدیگرند خداوند متعال هم در قرآن کریم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم را برای همگان اسوه حسنه معرفی فرمود و سنت او یعنی قول و فعل او حجت است؛ همین موضوع را بنابر آن‌چه در منابع شیعی مانند کتاب الغیبه طوسی، الاحتجاج طبرسی و بحارالانوار مجلسی آمده است، امام عصر عج‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف که خود حجت خدا و قرآن ناطق است دختر پیامبر را برای خویش به‌عنوان اسوه حسنه معرفی فرمود: «وَ فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم لِی أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»، (الغیبة شیخ طوسی/286) دختر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم الگو امام موعود عج‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف است و قول و فعل و تقریر او برایش حجت است و بدان احتجاج می‌کند؛ بنابراین می‌توان گفت حجت در روایت به‌معنای الگو بودن است و حضرت زهرا علیها‌السلام الگوی بزرگی برای اهل‌بیت علیهم السلام بوده است و آنان زندگی و رفتار مادرشان را سرمشق خود قرار می‌دادند.

 آیا مؤید دیگری هم برای حجیت حضرت زهرا علیها‌السلام بر امامان معصوم علیهم السلام وجود دارد؟

مؤیدهای فراوان در این زمینه وجود دارد که پذیرش حجیت بودن حضرت زهرا علیها‌السلام بر ائمه هدی علیهم السلام را سهل و آسان می‌کند؛ یکی از آن‌ها هم‌کفو و همتا بودن حضرت زهرا علیها‌السلام با امیرمؤمنان علی علیه‌السلام است که امام صادق علیه‌السلام فرمود: «لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام لِفَاطِمَةَ مَا کَانَ لَهَا کُفْوٌ عَلَى ظَهْرِ الْأَرْض»، (کافی/‏1/461) اگر خداوند امیرالمؤمنین علیه‌السلام را برای فاطمه علیها‌السلام خلق نمی‌کرد، در روی زمین کفو و همتایی برای او پیدا نمی‌شد. وقتی قول و فعل و تقریر امیرمؤمنان علیه‌السلام برای سایر امامان علیهم السلام حجت است، قول و فعل و تقریر هم‌کفو ایشان هم برای امامان علیهم السلام حجت است؛ پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرمود: «یا علی انفذ لما اَمَرَتکَ به فاطمة فقد اَمَرتُها باشیاء اَمَر بها جبرئیل علیه‌السلام »؛ ای علی! آن‌چه را فاطمه علیها‌السلام بدان امر می‌کند، انجام ده؛ زیرا من چیزهایی را به او امر کرده‌ام که جبرئیل علیه‌السلام به آن‌ها امر کرده است و در حدیث دیگر آمده است که اطاعت از فاطمه علیها‌السلام بر تمامی آفریدگان خدا از جن و آدمیان و پرندگان و وحوش و پیامبران و فرشتگان واجب است.

 آیا مصحف فاطمی می‌تواند مؤید حدیث حجت بودن حضرت زهرا علیها‌السلام بر امامان قرار گیرد؟

بدون شک یکی دیگر از مؤیدهای حدیث حجیت حضرت زهرا علیها‌السلام بر امامان علیهم السلام وجود مصحف آن‌حضرت است. این مصحف که توسط جبرئیل پس‌از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم به ایشان حدیث شد و حضرت علی علیه‌السلام آن را کتابت کرد، از مواریث افتخارآفرین است؛ امامان معصوم علیهم السلام در مقابل دیگران بدان احتجاج و استناد می‌نمودند؛ این عمل چیزی جز حجت بودن قول و فعل آن حضرت نیست؛ زیرا یکی از شئونات حجیت استناد کردن به آن است.

 لطفاً یک جمع‌بندی نهایی بسیار خلاصه از معنای حجت بودن حضرت زهرا علیها‌السلام بر امامان علیهم السلام داشته باشید؟

خلاصه کلام این‌که جایگاه حضرت فاطمه زهرا علیها‌السلام همانند امیرمؤمنان علی علیه‌السلام از دیگر اهل‌بیت علیهم السلام متفاوت است و با توجه به عصمت و ولایت ایشان، روایت امام حسن عسکری و امام رضا علیهما‌السلام ، هم‌کفو بودن با امیرمؤمنان علی علیه‌السلام ، واسطه در فیض وجود فیزیکی و نوری برای امامان علیهم السلام ، مصحف فاطمی و سایر قراین و شواهد، حضرت زهرا علیها‌السلام برای امامان معصوم علیهم السلام حجت، الگو و ملاک تشخیص حق و باطل است؛ به همین جهت همه امامان علیهم السلام به حضرت زهرا علیها‌السلام تاسی و به قول و فعل ایشان استناد می‌کردند.