ارزش تعلیم و تعلّم در عالم ملکوت آیت‌الله العظمی مظاهری
در متون اسلامی، تأکید فراوانی بر اهمیت علم آموزی، عمل به دانش و آموزش آن برای رضای خدا شده است. حدیثی از امام صادق(ع) در کتاب اصول کافی کلینی بیان میکند که هرکس علم را بیاموزد، به آن عمل کند و برای خدا آموزش دهد، در ملکوت آسمانها به عظمت یاد می‌شود. قرآن نیز در نخستین آیات نازل شده بر پیامبر(ص) بر نقش قلم و آموزش انسان اشاره دارد. «الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَم». روایات متعددی از ائمه(ع) و پیامبر(ص) علم را برتر از عبادت و طلب آن را فریضه‌ای همگانی می‌دانند، فارغ از جنسیت، سن یا موقعیت جغرافیایی «اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَی اللَّحْد».
وجوب تعلیم و تعلّم
علم دینی (اعتقادات، اخلاق، احکام) واجب عینی است و سایر علوم واجب کفایی. امام کاظم(ع) تأکید می‌کنند که پرسش از نادانسته‌‌های ضروری، واجب است. آیۀ «نفر» نیز لزوم تربیت عالمان دینی برای هدایت جامعه را تصریح میکند. طلاب و روحانیون موظفند با تسلط بر علوم دینی، آن را به مردم بیاموزند، چراکه زکات علم، آموزش آن است. سستی در این امر، سبب مشارکت در گناهان مردم می‌شود.
پیامد‌های دوری از علم
پیامبر(ص) هشدار می‌دهند دوری از علما باعث سه بلای ازبین رفتن برکت، سلطه ستمگران و خروج از دنیا بدون ایمان می‌شود. امام علی(ع) مردم را به سه دستۀ عالم ربانی، جویندۀ نجات و سرگردان تقسیم میکند. گروه سوم، به‌دلیل جهل، در دام شبهات و عرفان‌های کاذب می‌افتند. قرآن در قیامت از بندگان می‌پرسد: چرا نیاموختی یا چرا به دانسته ها عمل نکردی؟ «فَلِلَّهِ الْحُجَّه الْبالِغَه».
تاریخچه انتقال علم دینی
در دوران ائمه(ع) با وجود محدودیت‌‌های حکومتی، مانند فشار منصور دوانیقی بر امام صادق(ع)، شاگردانی چون زراره و محمد بن مسلم با خطر جان، دانش شیعه را حفظ کردند. کتاب‌های اصول اربع‌مائه و سپس جوامع حدیثی مانند کتب اربعه و بحارالأنوار نتیجه تلاش این عالمان است. علمای پسین همچون شهید اول و دوم، با تحمل شکنجه و شهادت، میراث دینی را تداوم بخشیدند.
ارزش عالم در اسلام
پیامبر(ص) عالمان را همتراز پیامبران بنی اسرائیل می‌داند«عُلَمَاءُ أُمَّتِی کأَنْبِیاءِ بَنِی إِسْرَائِیل». علم، معیار ارزش انسان در آخرت است و عالمانی که با اخلاص آموزش دهند، نزد فرشتگان عظیم خوانده می‌شوند. خداوند در روایتی به داوود(ع) می‌فرماید: علم در رنج و گرسنگی یافت می‌شود، نه در رفاه. طلاب امروز، باوجود فرصت‌های بیشتر، مسئولند دانش دینی را نسل به نسل منتقل کنند، چراکه شیعه با پشتوانه غنی فقهی و اعتقادی، جایی برای عذر جهل ندارد.
اساساً علم با راحتی، تن پروری و برخوردار بودن به دست نمی‌آید. در روایات آمده است که خداوند متعال به داوود نبی(ع) وحی کرد: من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم، ولی مردم آن‌ها را در پنج چیز دیگر جستجو می‌کنند که نخواهند یافت. اوّل می‌فرمایند:«وَضَعْتُ الْعِلْمَ فِی الْجُوعِ وَ الْجَهْدِ وَ هُمْ یطْلُبُونَهُ فِی الشِّبَعِ وَ الرَّاحَه فَلَا یجِدُونَهُ» ؛ علم را در گرسنگی، تلاش و زحمت قرار دادم، ولی مردم آن را در سیری و راحتی می‌جویند و نمی‌یابند. سپس می‌فرماید: عزّت را در اطاعت از خود نهاده‌ام، امّا مردم آن را در خدمت به سلاطین طلب می‌کنند و نمی‌یابند. بی‌نیازی را در قناعت قرار دادم، ولی مردم آن را در مال زیاد می‌جویند و نمی‌یابند. رضایت خودم را در نارضایتی نفس نهاده‌ام، ولی مردم آن را در رضایت نفس طلب می‌کنند و نمی‌یابند. و راحتی و آسایش را در بهشت قرار داده‌ام، اما مردم آن را در دنیا می‌جویند و نمی‌یابند.
بدبختی این است که برخی افراد علم را برای برخورداری از دنیا از دست می‌دهند، امّا به همان دنیا و رفاه آن هم نمی‌رسند و در آخر کار نه علم دارند و نه رفاه دنیوی. مسئولیت طلاب علوم دینی، در تحصیل علم و ترویج و تبلیغ آن، بسیار سنگین است، امّا طبق روایت این جلسه، اگر وظیفۀ خویش را بشناسند و به آن وظیفه، به خوبی عمل کنند، علاوه بر منزلت دنیوی در بین مردم، در آسمانها و در بین اهل ملکوت نیز مقام و منزلت خاصّی دارند و عظیم خوانده می‌شوند. خوشا به حال آن افرادی که نزد ملائکه، آقا و بزرگند، ملائکه به آن‌ها احترام می‌گذارند، بعد از وفات، ملائکه به استقبال آنان می‌آیند و به همدیگر می‌گویند: «آقا آمد». این احترام به خاطر آن است که در دنیا به وظیفه عمل کرده اند و در محضر مقدّس خداوند، سمت مروّج و مبلّغ دین دارند: [الَّذینَ یبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یخْشَوْنَهُ وَ لا یخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ].
در ورودی بهشت به آن‌ها سلام می‌کنند و خوشامد می‌گویند: [سَلامٌ عَلَیکمْ طِبْتُم، فَادْخُلُو‌ها خالِدینَ] اساساً میزان برای اندازه‌گیری قیمت و ارزش انسان‌‌ها در عالم معنویت، علم آنهاست. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «أَکثَرُ النَّاسِ قِیمَه أَکثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَقَلُّ النَّاسِ قِیمَه أَقَلُّهُمْ عِلْماً»؛ ارزشمندترینِ مردم کسی است که علم او بیشتر باشد و کم‌بهاترین آنان، کسی است که از علم و دانش کمتری برخوردار باشد.علم و عالم در فرهنگ تعالیم اسلامی، ارزش والایی دارد. حتی نبی گرامی(ص) فرموده اند:«عُلَمَاءُ أُمَّتِی کأَنْبِیاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ».یک دسته از انبیای الهی، پیامبران تشریعی هستند که برای آن‌ها کتاب آسمانی نازل شده است. امّا بیشتر انبیاء، پیامبران تبلیغی هستند و وظیفه ایشان، تبلیغ دین پیامبران دارای کتاب است. بنابر تعبیر پیامبر اکرم(ص) عالمان و دانشمندان امّت اسلامی، دست‌کم ارزش و منزلت پیامبران تبلیغی را دارند، امّا متأسفانه کمتر کسی از طلاب و روحانیون، قدر جایگاه معنوی خویش را می‌داند.
وجوب تعلیم و تعلّمعلم دینی (اعتقادات، اخلاق، احکام) واجب عینی است و سایر علوم واجب کفایی. امام کاظم(ع) تأکید می‌کنند که پرسش از نادانسته‌‌های ضروری، واجب است. آیۀ «نفر» نیز لزوم تربیت عالمان دینی برای هدایت جامعه را تصریح میکند. طلاب و روحانیون موظفند با تسلط بر علوم دینی، آن را به مردم بیاموزند، چراکه زکات علم، آموزش آن است. سستی در این امر، سبب مشارکت در گناهان مردم می‌شود.
پیامد‌های دوری از علمپیامبر(ص) هشدار می‌دهند دوری از علما باعث سه بلای ازبین رفتن برکت، سلطه ستمگران و خروج از دنیا بدون ایمان می‌شود. امام علی(ع) مردم را به سه دستۀ عالم ربانی، جویندۀ نجات و سرگردان تقسیم میکند. گروه سوم، به‌دلیل جهل، در دام شبهات و عرفان‌های کاذب می‌افتند. قرآن در قیامت از بندگان می‌پرسد: چرا نیاموختی یا چرا به دانسته ها عمل نکردی؟ «فَلِلَّهِ الْحُجَّه الْبالِغَه».
تاریخچه انتقال علم دینیدر دوران ائمه(ع) با وجود محدودیت‌‌های حکومتی، مانند فشار منصور دوانیقی بر امام صادق(ع)، شاگردانی چون زراره و محمد بن مسلم با خطر جان، دانش شیعه را حفظ کردند. کتاب‌های اصول اربع‌مائه و سپس جوامع حدیثی مانند کتب اربعه و بحارالأنوار نتیجه تلاش این عالمان است. علمای پسین همچون شهید اول و دوم، با تحمل شکنجه و شهادت، میراث دینی را تداوم بخشیدند.
ارزش عالم در اسلامپیامبر(ص) عالمان را همتراز پیامبران بنی اسرائیل می‌داند«عُلَمَاءُ أُمَّتِی کأَنْبِیاءِ بَنِی إِسْرَائِیل». علم، معیار ارزش انسان در آخرت است و عالمانی که با اخلاص آموزش دهند، نزد فرشتگان عظیم خوانده می‌شوند. خداوند در روایتی به داوود(ع) می‌فرماید: علم در رنج و گرسنگی یافت می‌شود، نه در رفاه. طلاب امروز، باوجود فرصت‌های بیشتر، مسئولند دانش دینی را نسل به نسل منتقل کنند، چراکه شیعه با پشتوانه غنی فقهی و اعتقادی، جایی برای عذر جهل ندارد.
اساساً علم با راحتی، تن پروری و برخوردار بودن به دست نمی‌آید. در روایات آمده است که خداوند متعال به داوود نبی(ع) وحی کرد: من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم، ولی مردم آن‌ها را در پنج چیز دیگر جستجو می‌کنند که نخواهند یافت. اوّل می‌فرمایند:«وَضَعْتُ الْعِلْمَ فِی الْجُوعِ وَ الْجَهْدِ وَ هُمْ یطْلُبُونَهُ فِی الشِّبَعِ وَ الرَّاحَه فَلَا یجِدُونَهُ» ؛ علم را در گرسنگی، تلاش و زحمت قرار دادم، ولی مردم آن را در سیری و راحتی می‌جویند و نمی‌یابند. سپس می‌فرماید: عزّت را در اطاعت از خود نهاده‌ام، امّا مردم آن را در خدمت به سلاطین طلب می‌کنند و نمی‌یابند. بی‌نیازی را در قناعت قرار دادم، ولی مردم آن را در مال زیاد می‌جویند و نمی‌یابند. رضایت خودم را در نارضایتی نفس نهاده‌ام، ولی مردم آن را در رضایت نفس طلب می‌کنند و نمی‌یابند. و راحتی و آسایش را در بهشت قرار داده‌ام، اما مردم آن را در دنیا می‌جویند و نمی‌یابند.
بدبختی این است که برخی افراد علم را برای برخورداری از دنیا از دست می‌دهند، امّا به همان دنیا و رفاه آن هم نمی‌رسند و در آخر کار نه علم دارند و نه رفاه دنیوی. مسئولیت طلاب علوم دینی، در تحصیل علم و ترویج و تبلیغ آن، بسیار سنگین است، امّا طبق روایت این جلسه، اگر وظیفۀ خویش را بشناسند و به آن وظیفه، به خوبی عمل کنند، علاوه بر منزلت دنیوی در بین مردم، در آسمانها و در بین اهل ملکوت نیز مقام و منزلت خاصّی دارند و عظیم خوانده می‌شوند. خوشا به حال آن افرادی که نزد ملائکه، آقا و بزرگند، ملائکه به آن‌ها احترام می‌گذارند، بعد از وفات، ملائکه به استقبال آنان می‌آیند و به همدیگر می‌گویند: «آقا آمد». این احترام به خاطر آن است که در دنیا به وظیفه عمل کرده اند و در محضر مقدّس خداوند، سمت مروّج و مبلّغ دین دارند: [الَّذینَ یبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یخْشَوْنَهُ وَ لا یخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ].
در ورودی بهشت به آن‌ها سلام می‌کنند و خوشامد می‌گویند: [سَلامٌ عَلَیکمْ طِبْتُم، فَادْخُلُو‌ها خالِدینَ] اساساً میزان برای اندازه‌گیری قیمت و ارزش انسان‌‌ها در عالم معنویت، علم آنهاست. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «أَکثَرُ النَّاسِ قِیمَه أَکثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَقَلُّ النَّاسِ قِیمَه أَقَلُّهُمْ عِلْماً»؛ ارزشمندترینِ مردم کسی است که علم او بیشتر باشد و کم‌بهاترین آنان، کسی است که از علم و دانش کمتری برخوردار باشد.علم و عالم در فرهنگ تعالیم اسلامی، ارزش والایی دارد. حتی نبی گرامی(ص) فرموده اند:«عُلَمَاءُ أُمَّتِی کأَنْبِیاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ».یک دسته از انبیای الهی، پیامبران تشریعی هستند که برای آن‌ها کتاب آسمانی نازل شده است. امّا بیشتر انبیاء، پیامبران تبلیغی هستند و وظیفه ایشان، تبلیغ دین پیامبران دارای کتاب است. بنابر تعبیر پیامبر اکرم(ص) عالمان و دانشمندان امّت اسلامی، دست‌کم ارزش و منزلت پیامبران تبلیغی را دارند، امّا متأسفانه کمتر کسی از طلاب و روحانیون، قدر جایگاه معنوی خویش را می‌داند.