آیت‌الله اعرافی تبیین کرد
جایگاه حوزه‌های علمیه در تربیت مدیران دینی و آینده‌سازان امت
آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه، در اجلاسیه سراسری مدیران حوزه‌های علمیه کشور که با محور بررسی «مباحث اخیر و جنگ تحمیلی و دفاع مقدس ۱۲ روزه» و با حضور اعضای شورای‌عالی، مدیران حوزه‌های علمیه، معاونان، مدیران استانی و مدیران مدارس علمیه برگزار شد، نکات ارزشمندی درباره مدیریت حوزه‌ها و مدارس علمیه بیان کرد. آنچه در ادامه می‌خوانید، مروری بر این نکات کلیدی است.
یک راه جامع و متعالی برای سعادت بشریک لحظه تأمل کنیم که امروز در سراسر جهان، به باور راسخ ما، تنها یک اندیشه جامع، متوازن و متکامل وجود دارد و آن، اسلام ناب و اندیشه متعالی خاندان پیامبر(ص) است. ما با تمام وجود اعتقاد داریم که این راه، یگانه مسیر سعادت بشر در این کره خاکی است. همه کسانی که اینجا حاضرند، با پشتوانه استدلال و برهان به حقانیت این اندیشه استوار اذعان دارند؛ هر کس در این زمینه تردید داشته باشد، از جمع ما نیست. این جمع، بر این مبنا و اساس اعتقاد راسخ دارد.
نقش بی‌بدیل حوزه‌های علمیه در تربیت رهبراناگر این مبنا پذیرفته شود، نکته دومی نیز هست که هیچ جای تردید ندارد؛ پرچمداران این اندیشه الهی و متعالی، فقط و فقط از دل حوزه‌های علمیه تربیت می‌شوند. اینجا خانه‌ای است که رهبران و مشعل‌داران این راه نورانی پرورش می‌یابند و جای دیگری برای این نقش بی‌بدیل وجود ندارد. درست است که در ایران و دیگر کشورها، دانشگاه‌هایی داریم که بخشی از علوم اسلامی را تدریس می‌کنند و برای آنها احترام قائلیم؛ اما پرورش عالم دین و مجاهد راه حق و هدایت جامعه، مختص حوزه‌های علمیه است. حوزه‌ها، خاستگاه پرورش متفکران بزرگ اسلامی، فقیهان، محدثان، متکلمان، فیلسوفان، مفسران و اندیشمندان در همه عرصه‌های علوم اسلامی‌اند و این نکته نیز، محرز و مسلم است.
اهمیت بی‌مانند جمع مدیران و نخبگان حوزهبارها عرض کرده‌ام که بر اساس تحقیقی که انجام شد، در دانشگاه‌های ایران نزدیک به پنجاه رشته از علوم اسلامی تدریس می‌شود و این قابل احترام است؛ اما تربیت عالم دین و مجاهد آگاه که بار هدایت جامعه را بر دوش می‌کشد، فقط در حوزه‌های علمیه میسر است، با همه آن عظمت تاریخی که این نهاد دارد.
سومین نکته را با دشواری بیان می‌کنم؛ چراکه خود را در این سلسله ناچیز می‌دانم؛ اما با جسارت می‌گویم: جمع حاضر، متشکل از اعضای محترم شورای‌عالی، مدیران ارجمند استان‌ها، مدیران مدارس علوم اسلامی سراسر کشور، اساتید گرانقدر و طلاب و فضلای عزیز، وزنه‌ای بزرگ و تقریباً منحصر به فرد در تربیت نسل آینده حوزه است. این جمع و جایگاه، مقام ویژه‌ای دارد که باید آن را قدر دانست.
سه نکته کلیدی در نقش حوزه و مدیراناین سه نکته را همواره به یاد داشته باشیم:
۱. یک راه نورانی و هدایت‌گر بر عالم حاکم است.
۲. پرورشگاه اصلی رهبران این مسیر فقط حوزه‌های علمیه‌اند.
۳. شما، اعضا، مدیران و اساتید، نقشی بی‌بدیل و پیشتاز در تربیت نسل آینده حوزه دارید.
اهمیت آموزش و تربیت در آغاز راهپایه تربیت و ساختن شخصیت‌های بزرگ، در همان سال‌های نخستین ورود به مدارس سطح یک و سطوح مختلف حوزه ریخته می‌شود؛ در آنجا علم، اخلاق، روح جهادی و آینده‌نگری و عظمت روح و عزت و غنا شکل می‌گیرد. همان‌گونه که حضرات آیات رجبی و مروی، به‌زیبایی نکات برجسته‌ای را بیان کردند و از محضرشان بهره بردیم، دیگر عزیزان نیز نکات ارزشمندی خواهند گفت؛ هرچند برخی دوستان عزیز به‌دلایل مختلف غایب‌اند؛ اما یاد و برکاتشان با ماست.
ارزشیابی جایگاه مدیریت و تربیت دینیاین چهار نکته را به‌خاطر بسپاریم:
«رحم الله امرء عرف قدره»؛ خوشا به حال کسی که قدر خود را بشناسد. این شناخت، فقط معنای فردی ندارد؛ بلکه یک معنا و تراز مدیریتی، سازمانی و اجتماعی نیز دارد که من به‌معنای دوم تأکید دارم. قدر شما بزرگ است و منزلت شما عظیم؛ از دست شماست که فقها، عالمان و متفکران آینده برخواهند خاست و پایه همه این امور در سال‌های نخستین تحصیل و تربیت ریخته می‌شود.
سپاسگزاری و تداوم مسیر خدمتامروز اگر هیچ‌چیز دیگری هم نگویم، همین نکات کفایت می‌کند؛ یک راه نورانی، یک مرکز پرورش رهبران راه، جایگاه ممتاز شما و اهمیت آموزش در سطوح آغازین.
تشکر می‌کنم از همه عزیزانی که مقدمات این نشست را فراهم کردند؛ قائم‌مقام محترم، معاونان، مدیران، مدیران استانی و منطقه‌ای، اعضای شورای‌عالی و به‌ویژه شما مدیران مدارس علوم اسلامی که در خط مقدم تربیت طلاب هستید؛ همچنین از دوستان مرکز خدمات و کلیه همکاران عزیز سپاسگزارم که پنجمین اجلاس را حمایت کردند.
جمع‌بندی و پیام پایانیبا پوزش، بخش پایانی عرایضم را در چند محور کوتاه بیان می‌کنم. در این جلسات، نکات لازم و برنامه‌های مرتبط با هر یک از معاونت‌ها و بخش‌ها مطرح می‌شود.
امید که همه این تلاش‌ها استمرار یابد و با روح جهادی، آگاهانه و هوشمندانه در مسیر پرورش نسل‌های آینده حوزه گام برداریم؛ آنچه در این مسیر نیاز است- از آداب، شرایط، مهارت‌ها و ابزارهای مدیریت و تربیت- را با همت و ابتکار فراهم آوریم. وظیفه ما، خدمت به شماست و وظیفه شما، پیشبرد این مسیر است؛ پس منتظر نمانید و همچنان با انگیزه و عزم حرکت کنید. نقص‌ها اگر هست، به ما بازمی‌گردد؛ ولی یقین دارم این راه نورانی و جهاد علمی و معنوی، با تلاش شما ادامه خواهد یافت و ثمرات ارزشمندی بر جای خواهد گذاشت.
الهام از پیام رهبری و نگاه به جایگاه حوزه پیشروسخن خود را با الهام از پیام مقام معظم رهبری درباره «حوزه پیشرو و سرآمد» و نکاتی که مراجع عالی‌قدر و بزرگان در اجلاس سده حوزه بیان کردند، آغاز می‌کنم. در این محور، برخی نکات بنیادی را مطرح خواهم کرد که به اعتقاد من، هر مدیر تراز حوزه باید نسبت به آنها آگاهی عمیق داشته باشد؛ زیرا تنظیم امور آموزشی، علمی، تربیتی، روحی، اجتماعی و حتی سیاسی حوزه باید مبتنی بر این ارکان اصلی صورت گیرد.
پیش از پرداختن به محورهای اصلی، تأکید می‌کنم که براساس پیام «حوزه پیشرو و سرآمد»، حدود سی نکته درباره جایگاه و عظمت حوزه یادداشت کرده‌ام و همچنین به هفت، هشت یا ده مورد از خلأها و ضعف‌ها اشاره کرده‌ام. این نکات، مقدمه سخنان من است و پس از آن، هفت یا هشت محور کلیدی که هویت، امروز و آینده حوزه را ترسیم می‌کند، بیان خواهم نمود.
نگاهی به عبارات کلیدی پیام رهبری و جایگاه حوزهبدون ذکر شماره، به‌صورت گذرا برخی از تعابیر و ویژگی‌هایی را که در پیام رهبری و بیانات بزرگان درباره حوزه آمده است، مرور می‌کنم:
پدیده بی‌نظیر و تاریخی: حوزه در نگاه رهبری، پدیده‌ای کم‌نظیر و تاریخی است که به‌ویژه حوزه اخیر قم، با تولدی از دل محنت‌ها و دشواری‌های فراوان در سده اخیر به منصه ظهور رسید؛ چنان‌که در پیام رهبری نیز به این نکته تصریح شده است.
بنیان‌گذاری هوشمندانه و آینده‌نگر: در اسناد تاریخی آمده است که حضرت آیت‌الله حائری(ره) تأکید داشتند، ایران امروز نیازمند یک حوزه قدرتمند و اثربخش است. این نگاه، نشانه بنیان‌گذاری برجسته و آینده‌نگر حوزه است.
خاستگاه نهضت، انقلاب و نظام اسلامی: حوزه، هم تولیدکننده نظریه‌ها و تئوری‌های نهضت، انقلاب و نظام اسلامی بود و هم در عمل، پیشران، پیشگام و محور تحقق این حرکت‌ها به‌شمار می‌آید. حوزه پیشگام در ایجاد و پشتیبانی مقاومت اسلامی نیز بوده است.
کانون جهاد و مقاومت: حوزه همواره کانون مبارزه، ایستادگی و صبر، پرورش‌دهنده بزرگان دین و مهد طلوع شخصیت‌هایی همچون امام خمینی(قد) و رهبر معظم انقلاب بوده است.
قله علمی و پژوهشی: حوزه، نهادی سرآمد در علم، تحقیق و تبلیغ دینی است؛ در عین حال ماهیت سیاسی، اجتماعی و انقلابی خود را حفظ کرده و با مردم، در کنار مردم و برای مردم است.
وارث سرمایه‌های سترگ تشیع: حوزه وارث گنجینه سترگ معارف شیعی و زمانی مهد تمامی علوم بشری بوده است. امروز نیز نهادی پویا، رو به تکامل و دارای هزاران محقق، مدرس، مبلغ، متفکر و محصولات ارزشمندی چون کتاب‌ها و مقالات و اندیشه‌های نو است.
مرکز نوآوری، فداکاری و جهاد: حوزه در عرصه جهاد، دفاع از آرمان‌های اسلامی و تقدیم ایثارگران، رزمندگان، آزادگان و شهدای عالی‌قدر، نقش بی‌بدیلی ایفا نموده است. این موارد، سیمای حوزه‌ای زنده، بالنده، روبه‌آینده و انگاره‌‌ای واضح از آنچه حوزه باید باشد و در پیام‌ها و توصیه‌های رهبری و بزرگان به آن تأکید شده است.
در ادامه، به محورهای اصلی دیگری اشاره خواهد شد که هویت، کارکرد و افق آینده حوزه‌های علمیه را روشن‌تر می‌سازد.
نه نکته کلیدی در مدیریتمدیریت موفق مستلزم مجموعه‌ای از مهارت‌ها و ویژگی‌های کلیدی است که فراتر از دانش علمی و فنی است. در این مسیر، شناخت دقیق محیط، توانایی هماهنگی منابع، انگیزش نیروها و برخورداری از نگرشی جامع و منضبط نقش بسزایی دارد. در ادامه به‌صورت فهرست‌وار، نکات مهم و اصولی برای تحقق مدیریت کارآمد بیان می‌شود که می‌تواند راهگشای مدیران در پیشبرد اهداف باشد.
شناخت موقعیت و محیط
یک مدیر موفق علاوه بر داشتن پایه علمی و مهارتی، باید توانایی شناخت دقیق محیط داخلی و خارجی، شرایط و اوضاع موجود، نیازها و رسالت سازمان را داشته باشد. او باید هوشمندانه تغییرات لازم در مسیر اهداف را بر اساس این شناخت درست و سریع، مدیریت کند.
هماهنگی منابع مادی و انسانی
توانایی هماهنگ‌سازی بهینه منابع مالی، فیزیکی و نیروی انسانی در جهت تحقق اهداف، از ویژگی‌های مهم مدیر موفق است. این هماهنگی نیازمند مهارت‌های فنی، مدیریت روانی و اخلاقی است.
برانگیختن انگیزه و هیجان
مدیر باید علاوه بر مسائل فکری و محتوایی، قادر باشد انگیزه، شور و هیجان را در میان اعضا ایجاد کند. پیشرفت بدون نشاط و انگیزه ممکن نیست. مدیر باید وجودی انرژی‌بخش و حرکت‌آفرین داشته باشد تا بتواند، افراد را برای تحقق اهداف به حرکت درآورد.
استناد به نظریه و منطق
یکی از پایه‌های مدیریت مؤثر، داشتن تئوری و نظریه مدیریتی مناسب حوزه فعالیت است. هر مدیر باید با توجه به حوزه کاری خود، دانش نظری و منطق مرتبط را در تصمیم‌گیری‌ها به‌کار گیرد.
ایجاد و مدیریت تیم
توانایی ایجاد زنجیره‌ای هماهنگ از نیروها و شکل‌دادن تیم و گروه برای پیشبرد کارها، از شاخص‌های مدیریت موفق است.
نگاه جامع، متوازن و اولویت‌سنج
مدیر باید به همه مأموریت‌ها و حوزه‌های کاری (پشتیبانی، آموزش، پژوهش، تبلیغ، تهذیب، روابط بین‌الملل و غیره) به-صورت جامع و متوازن نگاه کند. نگاه کلان و منظومه‌وار همراه با درک اولویت‌ها لازم است؛ خصوصاً تأکید بر رسالت اصلی یعنی تربیت انسان عالم و توانمند.
انضباط ذهنی و نظم رفتاری
مدیر موفق باید از انضباط فکری و رفتاری برخوردار باشد، فشارها و مشکلات را تحمل کند و در صورت نیاز به اصلاح خود و سیستم مدیریت بپردازد.
تقسیم صحیح وظایف و تعادل کارها
توانایی تقسیم درست وظایف بین اعضای گروه و تعادل میان کارهای کوچک و بزرگ، به مدیریت کارآمد کمک می‌کند. این نکات که در جلسات سال گذشته نیز مطرح شده بودند، اهمیت زیادی دارند و یادآوری آنها برای مدیریت بهتر ضروری است.
شناسایی و مدیریت بحران‌های حوزه و جامعه
نکته دیگر این است که مدیر باید توانایی شناسایی بحران‌های مرتبط با حوزه و جامعه روحانیت را داشته باشد و بتواند با آگاهی و درایت، این بحران‌ها را به‌موقع درمان و مدیریت کند. این مهارت برای حفظ پویایی و سلامت سازمان اهمیت بسیاری دارد.