نگاهی به مؤلفه‌ها و کارکردهای مسجد تراز انقلاب اسلامی

مسجد، کانون تحول جامعه انقلابی

از ابتدای شکل‌گیری هویت مسجد در اسلام و تاریخ اسلام، این مکان مقدس و پربرکت منشأ تحولات مهمی بوده است که نتایج و ثمرات گسترده آن مشهود است.

 مرکز حرکت نهضت اسلامی
 از ابتدای شکل‌گیری هویت مسجد در اسلام و تاریخ اسلام، این مکان مقدس و پربرکت منشأ تحولات مهمی بوده است که نتایج و ثمرات گسترده آن مشهود است. در عصر کنونی نیز مساجد به‌عنوان مرکز اصلی مبارزه با رژیم طاغوتی، نقش ویژه‌ای در پیروزی انقلاب اسلامی داشتند. روحانیت و مردم در مساجد علاوه بر تحکیم معارف اسلامی، به تقویت مبانی و شیوه مبارزه سیاسی می‌پرداختند و شبکه مبارزان انقلابی، حول منبر و محراب شکل گرفته بود. «یکی از علل پیروزی این انقلاب مبارک در ایران اسلامی... این بود که مردم به مساجد اقبال پیدا کردند... و مسجد، مرکزی برای حرکت، آگاهی، نهضت و افشای اسرار زمامداران فاسد و خودفروخته رژیم طاغوت شد.» ۱۳۷۵/۱۰/۱۹ پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در ادامه نهضت نیز «مرکزِ تشکّل لازم بود، هسته‌ی مرکزی لازم بود؛ این هسته‌ی مرکزی را امام بلافاصله همان روز اوّل، حتّی قبل از اینکه اعلام پیروزی بشود، معیّن کردند: مساجد... بعد هم یک سازمان‌دهی عظیم مسجدی تشکیل شد.» ۱۳۹۵/۵/۳۱ در دوران دفاع مقدس هم محوریت با مساجد بود واقشار مختلف «از مساجد [به جبهه] اعزام شدند، پیکرهای مطهّر شهدا به مساجد برگشتند، در مساجد غالباً توجیه شدند.» ۱۳۹۸/۹/۶ نقش مساجد در طول سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در عرصه‌های گوناگون سازندگی، خدمت‌رسانی و تقویت اموراجتماعی، کمک‌های مؤمنانه، بصیرت‌افزایی سیاسی و کار فرهنگی و... تداوم چشم‌گیری داشته است. از این رو لازم است تا با نگاه به ظرفیت بالای مساجد که می‌توانند قطب فرهنگی و اجتماعی هر محله و منطقه در روستاها و شهرها باشند، اصول و مؤلفه‌های مسجد تراز اسلامی مورد توجه قرار گیرد.

 پایگاه همه‌ی کارهای نیک
 در جامعه اسلامی، مسجد چه جایگاهی دارد و مساجد چگونه می‌توانند در جامعه به اصلاح امور اجتماعی و تقویت فرهنگ کمک کنند؟ برای پاسخ به این سؤال باید بدانیم که «روح مسجد، کالبد زندگی را پرنشاط و پرانگیزه میسازد. در هر جا سامان زندگی است، مسجد، مرکز و کانون اصلی است. در بنای شهر و روستا، در مدرسه و دانشگاه، در مراکز جمعیتی از بازارهای کسب و کار تا فرودگاهها و جاده‌ها و پایانه‌های سفری و تا آسایشگاهها و بیمارستانها و بوستانها و گردشگاهها، در همه و همه باید مسجد را همچون قطب و محور بنا نهاد.» ۱۳۹۰/۷/۱۹

 مساجد متعلّق به تمامی اقشار یک جامعه اسلامی است و «همچنان‌که معروف شده در زبانها واقعاً پایگاه است. نه‌فقط پایگاه برای فلان مسئله‌ی اجتماعی، [بلکه‌] مسجد میتواند پایگاه همه‌ی کارهای نیک باشد.» ۱۳۹۵/۵/۳۱ اما باید توجه داشت که تمامی اموری که در مسجد انجام می‌گیرد بر مدار الهی باشد «اگر کار اجتماعی هم در اینجا انجام میگیرد... باز بر محور ذکر است.‌» ۱۳۹۵/۵/۳۱ بنابراین در اجتماع اسلامی نقطه‌ی عزیمت، عبارت است از مسجد و ایجاد این مرکز مهم از ابتکارات اسلام بوده است.

 پایگاه تعلیم و نشر معارف دینی
 ماهیت «مسجد با معابد مسیحی و یهودی و بودایی و بعضی جاهای دیگر که ما دیده‌ایم یا شنیده‌ایم متفاوت است. در مسجد، پیغمبر اکرم نمیرفت فقط نماز بخواند و بیرون بیاید... شما در تاریخ اسلام مشاهده میکنید که مساجد، مرکزی برای تعلیم بود؛ می‌شنویم و در روایات میخوانیم که در مسجدالحرام یا مسجدالنّبی حلقه‌ی درس زید و عمرو و بکر از نحله‌های مختلف فکری و مذهبی وجود داشت؛ معنای این خیلی متفاوت است با کلیسیا یا با کنیسه‌ی یهودی که فقط میروند آنجا، یک عبادتی میکنند و بیرون می‌آیند.» ۱۳۹۵/۵/۳۱ و این شیوه نبوی(ص) که مسجد تنها جای نماز نیست بلکه پایگاهی جهت تعلیم و نشر معارف و علوم دینی است، وظیفه و کارکرد امروز مساجد را به خوبی نشان می‌دهد. «مساجد باید مَدرَسِ تفسیر و حدیث و منبرِ معارف اجتماعی و سیاسی و کانون موعظه و پرورش اخلاق باشد.» ۱۳۸۹/۷/۱۸ مسجد به عنوان محل اجتماع مؤمنان، نمی‌تواند نسبت به مسائل محیط پیرامون خود بی‌تفاوت باشد، بلکه ظرفیتی بی‌بدیل در دستگیری از محرومان، رسیدگی به احتیاجات اهالی و مرکزی برای صلح و رفق و مدارا است. «مسجد پایگاه انواع و اقسام فعّالیّتهای اجتماعی است... در جامعه‌ی اسلامی همه‌ی آحاد وظیفه دارند، مسئولیّت دارند، باید کار انجام بدهند؛ کار برای پیشرفت جامعه، کار برای امّت. بنابراین اینجا محلّ پمپاژ فکرها و پراکندن وظایف مختلف و کشاندن مردم به کارهای گوناگون است.» ۱۳۹۵/۵/۳۱

 هسته مقاومت فرهنگی
 از دیگر مؤلفه‌های مسجد ترازِ انقلاب اسلامی، اثرگذاری فرهنگی و به‌ویژه ارتباط‌گیری با قشر جوان است. «یک مسئله‌ی دیگر در مورد مسجد عبارت است از هسته‌ی مقاومت. مقاومت وقتی گفته میشود، فوراً ذهن میرود به مقاومت نظامی و امنیّتی و امثال اینها. خب بله، آن هم قطعاً مقاومت است، امّا بالاتر از آن، مقاومت فرهنگی است. حصار فرهنگی، خاک‌ریز فرهنگی در کشور اگر سست باشد، همه‌چیز از دست خواهد رفت... بنابراین [مسجد] هسته‌ی مقاومت است، منتها مقاومت بِاَنواعه؛ مقاومت فرهنگی، مقاومت سیاسی، و درجای خود هم مقاومت امنیّتی و نظامی؛ کمااینکه در مساجد [اینگونه بوده‌]» ۱۳۹۵/۵/۳۱ برای انس فزاینده جوانان، که موتور حرکت جامعه محسوب می‌شوند، باید «جایگاه خاص در مسجد ایجاد کرد؛ یعنی واقعاً باید برای جذب جوان برنامه‌ریزی کرد... اینکه جوان مسجد را خانه‌ی خود و جایگاه خود بشناسد و به آن اُنس پیدا کند و رفت‌وآمد پیدا بکند، خیلی برکات دارد. کار را در جامعه جوانها انجام میدهند، پیشران حرکتهای اجتماعی جوانها هستند، اینها هستند که کار میکنند، تلاش میکنند.» ۱۳۹۵/۵/۳۱ امروز با وجود پایگاه‌های بسیج و همچنین کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، جوانان حلقه‌های معرفت را تشکیل داده و با تربیت مسجدی و بروز استعدادهای خویش، برای اثرگذاری مفید در جامعه مهیا می‌شوند. نقش‌آفرینی جوانان و نوجوانان مسجدی در قالب مؤذن، مکّبر، برگزارکنندگان هیئت و مراسم عبادی و سیاسی مسجد و جمع و توزیع کمک‌های مردمی، بخشی از هویت دینی نسل امروز را می‌سازد.

 برنامه‌ریزی برای جذب جوانان به مساجد
 تحقق الگوی مسجد تراز، نیازمند نقش‌آفرینی امام جماعت و متولیان مساجد است «روحانی پرهیزگار، خردمند، کارشناس و دلسوز در مسجد، همچون پزشک و پرستار در بیمارستان، روح و مایه‌ی حیات مسجد است… زمزمه‌ی محبت متولیان و مدیران و امنای مساجد، باید دلهای پاک جوانان را مجذوب و مشتاق کند... چه نیکوست که دانش‌آموزان برجسته و ممتاز در هر محل، در مسجد و در برابر چشم مردم و از سوی امام جماعت، تشویق شوند. مسجد باید رابطه‌ی خود را با جوانانی که ازدواج میکنند، با کسانی که به موفقیتهای علمی و اجتماعی و هنری و ورزشی دست می‌یابند... و حتی با نوزادانی که متولد میشوند، برقرار و مستحکم کند.» ۱۳۸۹/۷/۱۸  

 کانون سیاست‌ورزی اسلامی
 در این میان از کارکرد سیاسی مسجد نیز نباید غافل بود. «بعضی‌ها مسجد را از مسائل سیاسی میخواهند بکلّی برکنار بدارند. [میگویند] آقا شما وارد سیاست نشوید، کار خودتان را بکنید... این همان سکولاریسم است...این جفای بزرگی است در حقّ مسجد.» ۱۳۹۵/۵/۳۱ چراکه مسجد در ابعاد سیاسی «در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضتها و حرکتهای اسلامی بزرگی شده است. مثلاً قیام مردم کشورهای شمال آفریقا که مسلمان هستند - مثل الجزایر و دیگر کشورهایی که سالها در زیر سلطه نظامی استعمار فرانسویها بودند - از مساجد شروع شد، که به پیروزی هم رسید و کشورها استقلال پیدا کردند. انقلاب در این کشورها هم، آن روزی رو به شکست رفت و دوباره ملّتها استقلال خودشان را از دست دادند که رابطه خود را با مساجد و با دین و ایمانِ مساجد قطع کردند» ۱۳۷۵/۱۰/۱۹

 مسجدمحور حرکت فرهنگی
 در فرهنگ اسلامی، بنابر نص قرآن کریم و روایات، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم در آیه هجدهم سوره توبه، آبادی و حفظ مسجد را کار کسانی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند. امروز به برکت انقلاب اسلامی، بخش مهمی از فعالیت‌های انقلابی و فرهنگی در بستر مساجد و با محوریت جوانان در جریان است. میزان اثربخشی اینگونه فعالیت‌های فرهنگی و معنوی را هم نباید دست کم گرفت، چرا که «مسجد پایگاه بزرگ بسیج فرهنگی و حرکت فرهنگی است؛ شیوه‌ی کار را باید در مسجدآموخت که چه‌کار کنیم.» ۱۳۹۵/۵/۳۱ سخن پایانی اینکه امروز مساجد می‌توانند با تقویت ایمان دینی و ارتقاء بصیرت سیاسی در عرصه جهاد تبیین ایفای نقش کنند و محلّی برای هم‌افزایی ظرفیت‌های جوانان مؤمن و انقلابی در برابر هجمه‌های دشمنان در جنگ ترکیبی باشند.