قم و آینده نشر متون مقدس اسلامی؛ ضرورت بازاندیشی در رویکردهای حوزوی

قم می‌تواند با پژوهش‌های جامعه‌شناختی، ترجمه‌های روزآمد، طراحی‌های جوان‌پسند، اپلیکیشن‌های تعاملی، فضاهای گفتگوی باز، همکاری با استارتاپ‌ها و بازاریابی فرهنگی، پیشگام یک موج تازه در نشر متون مقدس اسلامی باشد. این مسئولیت تاریخی اگر با شجاعت و نوآوری همراه شود، آینده‌ای متفاوت برای رابطه نسل زد ایرانی با میراث عظیم اسلامی رقم خواهد زد. در غیر این صورت، شاهد انتقال تدریجی مرجعیت معنوی به فضاهایی خواهیم بود که فاقد عمق و اصالت حوزوی هستند.

شهر قم به عنوان قلب تپنده حوزه‌های علمیه، همواره مرکز تولید معارف اسلامی و مهم‌ترین کانون نشر متون دینی در ایران و جهان تشیع بوده است.

ناشران و مراکز پژوهشی این شهر بیش از هر جای دیگر، متکفل تدوین، تحقیق و انتشار آثاری چون قرآن کریم، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و سایر آثار میراث اسلامی هستند. اما پرسش مهم امروز این است که این مراکز تا چه اندازه توانسته‌اند با نیازها و ذائقه‌های نسل جوان، به‌ویژه نسل زد سازگار شوند؟

تجربه جهانی نشان داده است که با نوآوری در نشر و بازاندیشی در قالب‌ها، حتی متونی کهن و مقدس می‌توانند با استقبال نسل‌های تازه روبه‌رو شوند. گزارشی از پایگاه تخصصی BookBrunch با عنوان "Good News for Bibles" روشن می‌کند که بازار کتاب مقدس (Bible) نه تنها با افول مواجه نشده، بلکه با جهشی تازه رشد کرده است؛ و علت اصلی آن، خلاقیت ناشران در ترجمه‌های معاصر، طراحی‌های مدرن، و عرضه نسخه‌های دیجیتال و صوتی است.

درس‌هایی از تجربه جهانی برای قم

ناشران قم بی‌تردید میراث‌دار گرانبهاترین متون دینی جهان اسلام‌اند، اما تجربه موفق ناشران مسیحی در جهان غرب دربردارنده یک هشدار و نیز نویدبخش یک فرصت ارزشمند برای ناشران متون اسلامی است. این تجربه گویای این است که:

- جاذبه متون مقدس سر جای خود باقی است، اما شکل ارائه باید دگرگون شود.

- نوآوری تهدیدی برای قداست متن نیست، بلکه پل ارتباطی با نسل جدید است.

- بازاندیشی در نشر به معنای ترجمه‌ای آسان‌تر، طراحی‌ای جوان‌پسندتر، و حضور فعال در بستر فضای دیجیتال است.

وضعیت نشر حوزوی: فرصت‌ها و چالش‌ها

فرصت‌های موجود در قم

۱. سرمایه علمی غنی: وجود هزاران محقق، مترجم و پژوهشگر متون اسلامی.

۲. زیرساخت‌های نشر: قم به تنهایی میزبان بخش عمده ناشران دینی کشور است.

۳. مشروعیت دینی: آثار منتشرشده در قم از حیث مرجعیت علمی و دینی اعتبار بالایی دارند.

چالش‌های اصلی

۱. غلبه سنت‌های نشر قدیمی: بسیاری از نسخه‌ها در همان قالب دهه‌های گذشته تجدید چاپ می‌شوند.

۲. فقدان ترجمه‌های روزآمد: به‌ویژه برای جوان ایرانی، زبان ترجمه‌ها گاه سنگین و دشوار است.

۳. کمبود محتوای مکمل: آثار کمتر به نیازهای روز جوان امروز (هویت، اخلاق، سبک زندگی) پل زده‌اند.

۴. ضعف حضور دیجیتال: اپلیکیشن‌های تعاملی قرآن و متون اسلامی محدود و کمتر جذاب‌اند.

۵. تعارض میان نوآوری و ملاحظات نظارتی: بسیاری از ناشران جوان‌تر از بیم نقد یا محدودیت، از نوآوری جدی پرهیز می‌کنند.

۶. رقابت با محتوای غیررسمی: حضور گسترده محتوای معنوی غیررسمی در فضای مجازی (از پادکست‌های عرفانی گرفته تا کانال‌های تلگرامی) که گاه جذاب‌تر از منابع رسمی حوزوی عمل می‌کنند.

۷. شکاف نسلی در کادر نشر: فاصله سنی و ذهنی میان تصمیم‌گیرندگان نشر حوزوی با مخاطبان جوان که مانع درک عمیق نیازهای این نسل می‌شود.

ضرورت پژوهش‌های میدانی در قم

آنچه پیش از هر اصلاحی نیاز است، شناخت دقیق گرایش‌های نسل زد ایرانی است:

چه میزان از جوانان ایرانی امروز قرآن و نهج‌البلاغه را به زبان اصلی یا ترجمه خوانده‌اند؟
درک آنها از مفاهیم معنوی چقدر عمیق و کاربردی است؟
چه نوع طراحی یا ابزار رسانه‌ای برایشان بیشترین کشش را دارد؟
چگونه با محتوای معنوی غیررسمی در فضای مجازی تعامل می‌کنند؟
قم به عنوان مرکز پژوهش‌های دینی می‌تواند پیشگام تدوین چنین مطالعات گسترده‌ای باشد. بدون داده‌های علمی و جامعه‌شناختی، هر نوع نوآوری در نشر می‌تواند با سوءبرداشت یا ناکارآمدی همراه شود.

راهبردهایی برای بازآفرینی نشر حوزوی

ترجمه و تفسیر نسل‌پسند
مراکز ترجمه در قم باید پروژه‌هایی با تمرکز ویژه بر زبان امروز جوان آغاز کنند:

تولید ترجمه‌های ساده‌تر در کنار نسخه‌های پژوهشی.
همکاری با نویسندگان و مترجمان خلاق برای بازنویسی مفاهیم در قالب‌های داستانی و ادبی.
ارتقای طراحی و زیبایی‌شناسی
ناشران حوزوی می‌توانند با بهره‌گیری از طراحان حرفه‌ای و هنرمندان جوان، جلد و صفحه‌آرایی‌های نوینی برای متون مقدس ارائه کنند؛ همان کاری که ناشران غربی با Bible کردند و با استقبال چشمگیر مواجه شدند.

ورود به فضای دیجیتال
ضرورت دارد قم به مرکزی برای تولید:

اپلیکیشن‌های قرآن و نهج‌البلاغه با ترجمه‌های چندلایه و امکانات تعاملی،
کتاب‌های الکترونیکی با محتوای چندرسانه‌ای،
و حتی نسخه‌هایی ویژه شبکه‌های اجتماعی تبدیل شود.
تولید محتوای مکمل
انتشار کتابچه‌ها یا بخش‌های موضوعی از متون دینی که با مسائل روز جوانی مرتبط باشند:

نهج‌البلاغه و اخلاق اجتماعی،
صحیفه سجادیه و آرامش روان،
قرآن و مسئولیت محیط زیستی.
بازاریابی فرهنگی
قم باید از نگاه صرفاً «حوزوی» به نشر فاصله بگیرد و به یک قطب فرهنگی و اقتصادی نشر دینی با رویکرد بازار جوان تبدیل شود. این یعنی:

حضور فعال در جشنواره‌های نوجوان و دانشجویی،
تبلیغات دیجیتال خلاقانه،
همکاری با سازمان‌های فرهنگی و هنری خارج از حوزه.
ایجاد فضاهای گفتگوی باز
برگزاری نشست‌های مستمر میان ناشران حوزوی و نمایندگان نسل جوان،
ایجاد شوراهای مشورتی جوانان در مراکز نشر بزرگ قم،
راه‌اندازی پلتفرم‌های نظرسنجی و دریافت بازخورد مستقیم از مخاطبان.
همکاری با استارتاپ‌های فرهنگی
شراکت با شرکت‌های فناوری برای تولید محتوای تعاملی،
سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌های نوآورانه نشر دیجیتال،
بهره‌گیری از تجربه و انرژی تیم‌های جوان در حوزه فناوری.
پیوند سنت و نوآوری در قم

قم از یک‌سو نماد قداست سنت دینی است و از سوی دیگر می‌تواند پایگاه نوآوری در انتقال معنا باشد. نگرانی اصلی در میان برخی علما و ناشران این است که نوآوری با تحریف متن همراه شود. اما تجربه جهانی نشان داده که حفظ متن مقدس در کنار نوآوری در بسته‌بندی و رسانه، نه تنها آسیبی به متن نزده، بلکه آن را زنده‌تر کرده است.

هشدار: خطر از دست دادن فرصت تاریخی

اگر قم نتواند خود را با نیازهای نسل جدید هماهنگ کند، احتمالاً شاهد ظهور مراکز جایگزین نشر دینی در تهران یا حتی فضای مجازی خواهیم بود که از اعتبار سنتی حوزه برخوردار نیستند اما جذابیت بیشتری برای جوانان دارند. این روند می‌تواند به تدریج انحصار معنوی و مرجعیت علمی قم را به چالش بکشد و فضای تفسیر و انتشار متون دینی را به دست جریان‌هایی بسپارد که لزوماً دغدغه‌های عمیق حوزوی را ندارند.

قم و مسئولیت تاریخی نشر

قم در موقعیتی تاریخی قرار دارد. می‌تواند از موضع انفعالی در برابر تغییرات فرهنگی خارج شده و به رهبر تحول در نشر معنوی تبدیل شود. اگر حوزه‌های علمیه و ناشران حوزوی امروز تصمیم بگیرند که نشر متون اسلامی را به‌روز کنند، می‌توانند تحولی پایدار در معنویت نسل جدید ایران ایجاد کنند. اما اگر همچنان به قالب‌های سنتی بسنده شود، خطر فاصله‌گیری جوانان از این متون هر روز بیشتر می‌شود.

تجربه BookBrunch تأکید می‌کند که نسل جوان امروز ــ در ایران و جهان ــ همچنان عطش معنویت دارد. این عطش اگر از مسیر قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سیراب نشود، ممکن است به سوی منابعی دیگر برود که در کانال‌های تلگرامی، پادکست‌های غیررسمی یا حتی جریان‌های معنوی وارداتی جریان دارند. وظیفه قم، با همه امکانات پژوهشی و نشر خود، آن است که این منابع اصیل را در قالب‌های تازه به نسل امروز عرضه کند.

الگوبرداری از تجربه‌های موفق داخلی نشان می‌دهد که این تحول امکان‌پذیر است. نیاز است که تصمیم‌گیرندگان حوزوی با شجاعت بیشتری به استقبال نوآوری بروند و فضایی برای تجربه‌های خلاقانه فراهم کنند. همکاری با نسل جوان، استارتاپ‌های فرهنگی و هنرمندان می‌تواند راه را برای این تحول هموار سازد.

قم می‌تواند با پژوهش‌های جامعه‌شناختی، ترجمه‌های روزآمد، طراحی‌های جوان‌پسند، اپلیکیشن‌های تعاملی، فضاهای گفتگوی باز، همکاری با استارتاپ‌ها و بازاریابی فرهنگی، پیشگام یک موج تازه در نشر متون مقدس اسلامی باشد. این مسئولیت تاریخی اگر با شجاعت و نوآوری همراه شود، آینده‌ای متفاوت برای رابطه نسل زد ایرانی با میراث عظیم اسلامی رقم خواهد زد. در غیر این صورت، شاهد انتقال تدریجی مرجعیت معنوی به فضاهایی خواهیم بود که فاقد عمق و اصالت حوزوی هستند.

حجت الاسلام علی‌رضا مکتب‌دار، سردبیر هفته‌نامه عربی «الآفاق»