امام رسانه‌ها را ابزاری مهم برای تربیت عمومی می‌داند و خواستار اصلاح محیط‌های آموزشی و دانشگاهی است. ایشان بر لزوم استقلال فرهنگی، پاکسازی از آثار استعماری و وحدت حوزه و دانشگاه تأکید می‌کند. معلمان نقش محوری در تربیت انسان‌های مهذّب دارند و سهل انگاری در این امر را خیانت به اسلام و استقلال کشور می‌داند. در نهایت، آموزش و پرورشِ توأم با پرورش، دو بال پرواز به سوی سعادت جامعه است.
استاد عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، در کتاب «منظومه فکری و اجتماعی امام خمینی(ره)»، در فصل دوم و ذیل گفتار هفتم با موضوع آموزش و پرورش، به بحث درباره «پرورش و تربیت انسان الهی» می‌پردازد. وی این موضوع را به‌عنوان محور اساسی آموزش و پرورش در اندیشه امام خمینی(ره) تحلیل کرده‌ که خلاصه‌ای از آن به شرح زیر است:

  انبیا(ع) و اهتمام به آموزش و پرورش
در نظر توحیدی امام(ره) مسأله آموزش و پرورش از بستر توحید، توسط انبیای و اولیای الهی(ع) به جامعه انسانی هدیه گردیده است. تمامی انبیای الهی شاه‌بیت وظیفه الهی و اصلی‌ترین شغل‌شان، درست‌کردن انسان و پرورش انسان الهی بوده است و پیامبر اکرم(ص) و پس از او امیرالمؤمنین(ع) معلم همه بشریت‌اند. به‌لحاظ اهمیت شغل معلمی، مسئولیت آن نیز، همانند مسئولیت انبیا و اولیای الهی(ع) بسیار حساس و سنگین است.1 ایشان با نقد وابستگی فرهنگی و تأکید به خودباوری و استقلال فرهنگی، مسأله آموزش و پرورش را در رأس مسائل کشور می‌داند و حل‌شدن مشکل آن را زمینه و بستر حل همه مسائل دیگر تلقی می‌نماید.2

  آموزش و پرورش بستری برای رسیدن به توحید
امام خمینی(ره) با نگاه ژرف خود، علی‌رغم ارج‌گذاری به مسأله آموزش و پرورش در سطح عادی و ظاهری که در حوزه و دانشگاه معمول است، آن را کافی نمی‌داند. به نظر ایشان آنچه اسلام از محیط حوزه و دانشگاه می‌طلبد، این است که از دیدن طبیعت به خدای واحد منتقل شود و همه برگشت به توحید بکند.3

  اولویت پرورش بر آموزش در آیینه منت الهی    
امام(ره) همواره بر تقدم پرورش بر آموزش تأکید ورزیده و شغل معلمی و محیط حوزه و دانشگاه را از زاویه و بستر رسالت انبیا نگاه می‌کند و فلسفه بعثت انبیا را اولا تزکیه انسان و سپس تعلیم او می‌داند. ایشان در همین راستا، عمل به علم را بسیار مهم ارزیابی می‌نماید؛ برای اینکه خداوند وقتی تزکیه و تعلیم را متذکر می‌شود، بلافاصله از علمای بدون عمل یاد می‌نماید و از آنها به بدترین اوصاف یاد کرده و آنان را به «الاغی» تشبیه کرده است که کتاب برای آنها حمل شده ‌باشد.4
    امام خمینی(قد)، با اشاره به آیه 164 سوره آل‌عمران یادآور می‌شوند که خداوند در هیچ امر و نعمت دنیایی، از کلمه «منت» استفاده نکرده است؛ اما در رابطه با آموزش و پرورش، از تعبیر «منت» استفاده کرده و پیغمبر(ص) را نیز برای آموزش و پرورش فرستاده است. نکته دیگری که امام(ره) بر آن اهتمام دارد، تقدم پرورش بر آموزش است که در آیه فوق‌الذکر آمده: «یزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمه». برای اینکه از نظر امام(ره)، علم در نفس‌های تصفیه‌نشده اثر سوء می‌گذارد و جنبه تخریبی پیدا می‌کند؛ فرق هم نمی‌کند عالمِ تزکیه‌نشده روحانی باشد یا دانشگاهی. ایشان با توجه به جوِّ وابستگی و فساد در دوره پهلوی، بر ضرورت اصلاح دانشگاه‌ها پس از انقلاب، تأکید می‌نماید.5
امام(ره) با توجه به آیه 5 سوره جمعه، علم بدون اخلاق و آموزش منهای پرورش را برای جامعه خطرناک می‌داند و معتقد است، آموزش بدون پرورش، باعث فساد جامعه می‌شود6 و باور دارد که همه دانشگاه‌ها باید در کنار آموزش، به تربیت اخلاقی اهتمام جدی داشته باشند.7

  پیامد منفی آموزش بدون پرورش
امام(ره) ضمن اشاره به گستره دانش‌آموزی در تمامی عمر انسان، به‌تفصیل، به جنبه تخریبی آموزش بدون پرورش می‌پردازد و بین آن، با پرورش بدون آموزش مقایسه می‌کند و جنبه منفی و تخریبی آموزش بدون پرورش را به‌مراتب بیشتر از پرورش بدون آموزش می‌داند؛ زیرا در فرض اول، عالم غیرمهذَّب، یک ملت را به تباهی می‌کشاند؛ اما اگر همه مهذب و تربیت شده باشند، اما دانش نداشته باشند، فقط از نگاه علمی و آگاهی عقب می‌مانند؛ اما می‌توانند در کنار هم با انسانیت زندگی کنند. امام معتقد است، آموزش و پرورش دو بال پرواز به سوی سعادت است.8
به اعتقاد امام، تربیت انسان‌های سالم یا ناسالم در نظام آموزش و پرورش، باعث تحول جامعه می‌گردد و این فرق می‌کند با وزارتخانه و ادارات.9 به‌باور امام، وظایف معلمان در پرورش و تربیت، بیش از آموزش است.10 از نگاه امام، جهت‌دادن فضای آموزش به سمت تربیت مکتب انبیا(ع)، از وظایف بنیادین نظام جمهوری اسلامی است.11

  رسانه و آموزش و پرورش
امام(ره) رادیو و تلویزیون را بهترین وسیله آموزش و پرورش می‌داند؛ برای اینکه همه اقشار جامعه اعم از باسواد و بی‌سواد و... از آن استفاده می‌کنند؛ لذا جنبه آموزندگی‌دادن و ترقی آن را در جهت پرورش، یک ضرورت تلقی می‌نماید. ایشان اصلاح و برنامه‌ریزی در این رسانه‌های عمومی را مایه استقلال فرهنگی و باقی‌ماندن فساد گذشته در عالم رسانه را مایه برگشت به بدبختی‌های گذشته می‌داند.12

  ضرورت اصلاح محیط آموزش و پرورش    
ایشان، پدیده اصلاح در محیط دانشگاهی را به‌خصوص از ناحیه معلمان و آموزگاران به‌عنوان یک ضرورت مطرح می‌نمایند؛ زیرا اگر آموزگار، خود مهذب نباشد، نمی‌تواند دیگران را تربیت کند؛13 لذا برضرورت توأم‌بودن آموزش و پرورش تأکید می‌نماید.14
     امام(ره)، با نقد رفتار غیرتربیتی دستگاه پهلوی، نسبت به مراکز علمی، اصلاح دانشگاه و مراکز آموزش و پرورش را از مهم‌ترین برنامه این نهاد می‌داند.15 روی همین حساسیت، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایشان مسامحه و سهل‌انگاری در امر تعلیم و تربیت را خیانت به اسلام، جمهوری اسلامی و استقلال فرهنگی کشور معرفی می‌کند و بر تفاهم و وحدت دانشگاهیان و روحانیان در راستای به سامان‌رسیدن نهاد آموزش همراه باپرورش تأکید می‌ورزد.16

  استقلال محیط آموزش و پرورش
به‌اعتقاد امام خمینی(ره)، استقلال همه‌جانبه بخش مربوط به آموزش و پرورش و متصدی‌شدن افراد صالح و ایجاد تفاهم میان روحانیون و دانشگاهیان، به‌عنوان یک ضرورت مطرح است.17 ایشان با رویکرد علمی و تعمیم آن، حتی سفارش می‌کند، به تبدیل‌کردن فضای زندان‌ها به مدرسه آموزش و تربیت اخلاقی. 18  امام مکرراً بر تقدم تزکیه بر دانش و آموزش تأکید می‌ورزد و راهکار اساسی آن را بر تهذیب معلمان به‌لحاظ اثرگذاری آنان می‌داند.19

  تأکید بر تصفیه محیط آموزش از فرهنگ استعمار
امام(ره) در پیامی به‌مناسبت بازگشایی مدارس، به پاکسازی محیط آموزش و پرورش از آثار فرهنگ استعماری تأکید می‌ورزد و جهت آن را پرورش انسان‌‌های مستقل و غیروابسته به بیگانگان می‌داند. وی از حمایت بی‌دریغ خود از آنان در این جهت یادآور می‌شود.20 ایشان با انتقاد از وضع آموزش در زمان شاه و عدم وجود محیط پرورش و تبدیل محیط آموزش به مراکز فساد در آن زمان، بر تبدیل‌کردن مراکزی مانند سینما و... به محیط آموزش همراه با پرورش تأکید می‌ورزد.21 ایشان آموزش تنها را قطعاً کافی ندانسته و آموزش بدون پرورش را مضر به حال کشور می‌داند.22 امام خمینی(ره)، بر استقلال فرهنگی محیط آموزش و پرورش تأکید ویژه می‌نماید. ایشان معتقد است، جوان‌ها باید به تربیت انسانی و اسلامی تربیت شوند تا به ملت و دین خیانت نکنند. ایشان در همین راستا، غرب‌زدگی را مخصوصا در محیط آموزشی، مصیبت بزرگ می‌داند.23
از نظر امام(ره) استقلال فرهنگی، پایه و اساس کشور آزاد و مستقل است. ایشان در پیامی به‌مناسبت بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها، روی استقلال فرهنگی تأکید ویژه دارد و از وضعیت فرهنگ استعماری در زمان رضاشاه و محمدرضاشاه به‌شدت انتقاد می‌نماید.24
..............................................

   پی نوشت‌ها
​​​​​​​‌1. صحیفه امام، ج8، ص 91؛
2. همان، ج 15، ص 310 - 309؛
3. صحیفه امام، ج8، ص 435؛
4. جمعه/ 5؛ ر.ک: همان، ج9، ص 335؛ همان، ج12، ص 492؛ همان، ج13، ص 505؛
5. همان، ج 12، ص 496 - 492؛ ر.ک: ج16، ص 495؛
6. صحیفه امام، ج 12، ص 494 - 492؛
7. همان، ج 12، ص 500؛
8. صحیفه امام، ج 16، ص  501- 496؛
9. همان، ج 14، ص 36؛
10. همان، ص 37؛
11. همان، ص 40 - 39؛
12. همان، ج 9، ص 206؛ ج 10، ص 291؛
13. همان، ج 12، ص 501 - 500؛
14. همان، ج 13، ص 450؛
15. همان، ص 232؛
16. همان، ص 4 - 3؛
17. همان، ج 17، ص 104؛
18.همان، ج 18، ص 343؛
19. همان، ج 19، ص 190 - 189؛
20. همان، ج 6، ص 194؛
21. همان، ص 477 - 476؛
22. همان، ج 9، ص 75 - 74؛
23. همان؛
24. همان، ج 17، ص 2.