الف) کارکرد عقیدتی
اربعین حسینی، نمادی از عشق و وفاداری به امام حسین(ع) و خاندان پاکش می‌باشد. زائران اربعین، با زیارت قبر امام حسین(ع) و شهدای کربلا، از آنها توسل می‌جویند و پیوستگی خود را ابراز می‌کنند. زیارت اربعین، یک زیارت باارزش است که بنا بر روایتی از امام صادق(ع)، یکی از نشانه‌های مؤمنان است. «در زیارت اربعین می‌خوانیم: «حسین‌بن علی، جان و خون خود را در راه تو داد؛ تا بندگان تو را از جهل نجات دهد و آنها را از سرگردانیِ ناشی از ضلالت و گمراهی برهاند»؛ (اما در) «نقطه مقابل، کسانی بودند که دنیای مادّی، زخارف دنیایی و هواهای نفسانی، از خود بی‌خودشان کرده بود؛ سهمی را که خدای متعال برای هر انسانی در آفرینش عظیم خود قرار داده است، به‌بهای پست و ناچیز و غیرقابل اعتنایی فروختند.» (۲۶ /۰۱ /۱۳۷۹)

  ب) کارکرد تاریخی
اربعین حسینی، یک رویداد تاریخی است که در آن دو اتفاق مهم رخ داد: بازگشت اسیران کربلا به مدینه پس از سفر سخت و دراز به شام و زیارت جابربن عبدالله انصاری به‌عنوان نخستین زائر قبر امام حسین(ع)؛ همچنین بنابر قول مشهور، سر امام حسین(ع)، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد.

  ج) کارکرد فرهنگی
اربعین حسینی، یک پدیده فرهنگی است که نشان‌دهنده همبستگی، همدلی، همزبانی و هم‌فکری شیعیان در سراسر جهان است. پیاده‌روی اربعین، گسترده‌ترین مظهر عزاداری شیعیان بوده و در زمره بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان قرار گرفته است. در پیاده‌روی اربعین، ملل و اقوام مختلف با فاصله‌های جغرافیایی و تفاوت فکری و عقیدتی، با هم به سوی کربلا حرکت می‌کنند و با عزاداری، چشم‌انداز جامعه حسینی را نشان می‌دهند.

  د) کارکرد سیاسی
اربعین حسینی، یک پدیده سیاسی است که نشان‌دهنده مقاومت، شجاعت و شُور و شُوق شیعیان برای دفاع از حقّ و عدالت است. اربعین حسینی، یک پیام جهانی دارد و آن اینکه، جهان اسلام، هرگز ستم بر فرودستان جامعه را نمی‌پذیرد. اربعین، اعتراض به نظام‌های ستمکار و ظالم است و نشان می‌دهد که شیعیان و مسلمانان همواره در صحنه حضور دارند و با الهام از امام حسین(ع)، برای تحقق ارزش‌های اسلامی و انسانی مبارزه می‌کنند. در ذیل به برخی از کارکردهای اربعین حسینی در منظومه فکری امام خامنه‌ای اشاره می‌شود:

  1. احیای ارزش‌ها و شعائر الهی در اربعین حسینی
یکی از کارکردهای اربعین احیای ارزش‌ها و شعائر الهی و کربلای حسینی است. همان چیزی که دشمن سعی دارد آنها را از یادها ببرد: «این حرکت به‌معنای این است که نباید اجازه داد، انگیزه‌های خباثت‌آلودی که قصد دارند، مقاطع عزیز و اثرگذار و مهم را از یادها ببرند، موفّق بشوند؛ البتّه موفّق هم نخواهند شد. (۱۷ /۱۰ /۱۳۹۳)

  2. حفظ دستاوردهای فرهنگ شهادت
از آثار پیاده‌روی اربعین، حفظ خاطره شهادت در برابر طوفان تبلیغات است. امام المسلمین فرمود: «اهمیت اربعین در آن است که در این روز، با تدبیر الهی خاندان پیامبر(ص)، یاد نهضت حسینی برای همیشه جاودانه و این کار پایه‌گذاری شد. اگر بازماندگان شهدا و صاحبان اصلی، در حوادث گوناگون به حفظ یاد و آثار شهادت کمر نبندند، نسل‌های بعد، از دستاورد شهادت، استفاده زیادی نخواهند برد... به‌همان اندازه که مجاهدت حسین‌بن علی(ع) و یارانش به‌عنوان صاحبان پرچم، با موانع برخورد داشت و سخت بود، به‌همان اندازه نیز مجاهدت زینب و مجاهدت امام سجّاد(ع) و بقیه بزرگواران، دشوار بود... درسی که اربعین به ما می‌دهد، این است که باید یاد حقیقت و خاطره شهادت را در مقابل طوفان تبلیغات دشمن زنده نگه ‌داشت.» (۲۹ /۰۶ /۱۳۶۸)

  3. اربعین، رسانه پرقدرت عاشورا
از روز عاشورا تا روز اربعین، چهل روزِ فرمانروایی منطقِ حق در میان دنیای ظلمانی حاکمیّت بنی‌امیّه و سفیانی‌ها بود. رسانه حقیقی [یعنی] فریاد زینب کبری، فریاد حضرت سجّاد؛ در آنجایی که ظلمات محض بود؛ اینها بزرگ‌ترین رسانه بود. همین‌ها بود که عاشورا را نگه داشت. تاریخ و ریشه روز اربعین و ماجرای اربعین این است. (۲۱ /۰۷ /۱۳۹۸)

  4. تحقق اهداف عاشورا در اربعین حسینی
از زیارت اربعین ماجرای توابین به وجود آمد. اگرچه ماجرای توّابین سرکوب شد؛ اما بعد با فاصله کوتاهی ماجرای قیام مختار و بقیّه آن دلاوران کوفه اتفاق افتاد و نتیجه، در هم پیچیده‌شدن دودمان بنی‌امیه ظالم و خبیث بود؛ البته بعد از او سلسله مروانی‌ها آمدند؛ اما مبارزه ادامه پیدا کرد؛ راه باز شد. این خصوصیت اربعین است. یعنی در اربعین، افشاگری و عمل هم هست.» (۲۸ /۱۱ /۱۳۸۷)
«یکی از بزرگترین نهضت‌های شیعه در دوران تاریخ خلفای بنی‌عبّاس، نهضت «ابن‌طباطبا» است. نهضتی عجیب به راه انداخت و پیروز شدند. بخش مهمّی از عالم اسلام را قبضه کردند، حکومت تشیّع و حکومت علوی را سر پا کردند... . اوّل که خواستند شروع کنند، با «ابوالسّرایا» و همه آن شیعیانی که همراه‌شان بودند، به کربلا آمدند، سر قبر حسین‌بن علی(ع) پیمان برادری و وفاداری بستند.» (۲۴ /۱۲ /۱۳۵۲).

  5. اربعین حسینی، نماد حضور پیروان اهل‌بیت(ع)
«می‌دانید یکی از علائم ایمان زیارت اربعین است؟ شیعه یک جمع متفرّقی بود؛ امّا مثل دانه‌های تسبیح، یک رشته و یک نخ، همه اینها را به هم وصل می‌کرد. آن رشته چه بود؟ رشته اطاعت و فرمان‌بَری از مرکزیّت تشیّع، از رهبری عالی تشیّع یعنی امام... . ممکن بود دو نفر از حال هم خبر نداشته باشند؛ امّا بودند کسانی که از حال همه باخبر بودند. فقط کار آنها یک عیب داشت و آن اینکه همدیگر را کمتر می‌دیدند. اهل یک شهر و شیعیان یک منطقه، البتّه یکدیگر را می‌دیدند؛ امّا یک کنگره جهانی لازم بود برای شیعیانِ روزگار ائمّه(ع). این کنگره جهانی را معیّن کردند، وقتش را هم معیّن کردند؛ گفتند: در این موعدِ معیّن، در آن کنگره هرکس بتواند، شرکت کند. آن موعد، روز اربعین است و جای شرکت، سرزمین کربلا است؛ چون روح شیعه روح کربلایی و عاشورایی است. (۲۴ /۱۲ /۱۳۵۲).
«یادآوری خاطره عاشورا و آن جهاد و از خودگذشتگی و فداکاری عظیم، در روز اربعین انجام می‌گرفته است. اگر امروز هم بتوانند شیعیان، آن سرزمین پاک و مقدّس را چنین میعادی قرار بدهند، بسیار کار جالبی خواهد بود و هم دنباله‌گیری راهی است که ائمّه هدی(ع) به ما ارائه دادند... ؛ بنابراین، مسأله اربعین، یک مسأله مهمّ است.» (۲۴ /۱۲ /۱۳۵۲)
«خوشا به حال آن کسانی که در حال پیاده‌روی هستند یا پیاده‌روی خواهند کرد و به زیارت اربعین خواهند رسید و آن زیارت خوش‌مضمونِ روز اربعین را إن‌شاءالله خطاب به حضرت خواهند خواند... . الحمدلله جوان‌های ما راه را پیدا کردند و میلیون‌ها نفر از مردم ما و مردم غیر ما، مردم عراق و دیگران، در این راه حرکت می‌کنند. این هم یکی از حوادث بسیار برجسته‌ای است که خدای متعال منّت گذاشته بر ما و این حادثه را برای ما خلق کرده است. این شد یک نماد؛ امّا این حرکت عظیم که نماد بسیار زیبا و پرشکوهی از حضور پیروان و علاقه‌مندان اهل‌بیت(ع) است، ما این را نداشتیم. این را خدای متعال در اختیار ما گذاشت.» (۱۵/۰۸ /۱۳۹۶)

  6. راهپیمایی اربعین، شکوه اقتدار اسلامی
«امروزه یکی از مصادیق قوّت را دنیای اسلام دارد و آن، راهپیمایی اربعین است؛ «وَاَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّه». راهپیمایی اربعین، قوّت اسلام و حقیقت است، قوّت جبهه مقاومت اسلامی است که این جور اجتماع عظیم میلیونی به سوی کربلا راه می‌افتند، به سمت حسین، به سمت قلّه و اوج افتخار فداکاری و شهادت که همه آزادگان عالم باید از او درس بگیرند.» (۲۱ /۰۷ /۱۳۹۸)

  7. پیاده‌روی اربعین، موهبت بزرگ الهی
«پاداشی که خدای متعال به شهید معمولی می‌دهد: [اَحیاّْءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ فَرِحینَ بِماِّ ءاتهُمُ‌اللهُ مِن فَضلِه وَیَستَبشِرونَ بِالَّذینَ لَم یَلحَقوا بِهِم مِن خَلفِهِم اَلّا خَوفٌ عَلَیهِم]؛ حال اَجر شهیدی مثل حسین‌بن علی(ع) که شهادت او قابل مقایسه با هیچ شهادتی نیست...: «وَاِجابَةَ الدُّعاءِ عِندَ قَبرِه»؛ در کنار قبر حسین‌بن علی(ع) شما دعا کنید، دعای‌تان مستجاب است. [واقعاً] دعا کنید؛ لقلقه لسان نباشد؛ بخوانید و بخواهید خدا را، خدای متعال وعده کرده است که اجابت خواهد کرد؛ از جمله اجرها در برابر شهادت امام حسین(ع) این است: «اگر خدای متعال مثلاً ده هزار روز به شما عمر داده باشد، این چند روزی که در حال رفت و آمد به سمت قبر این بزرگوار هستید، جزو اینها حساب نمی‌شود؛ این اضافه بر آن تعداد روزهایی است که خدای متعال مقدّر کرده که عمر شما باشد.» ( ۰۱/۰۷/۱۳۹۸)

  8. گسترش معرفت حسینی، با گردهمایی اربعین حسینی
«ما نه فقط در دوران خودمان، بلکه در تاریخ نیز چنین اجتماعی [اجتماع اربعین حسینی] را سراغ نداریم. چنین حرکتی که هر سال و هر سال گرم‌تر از سال قبل اتّفاق بیفتد، بی‌نظیر است. این حرکت حسینی [پیاده‌روی اربعین] در گسترش معرفت به امام حسین(ع) نقش دارد. اربعین با این حرکتی که عمدتاً بین نجف و کربلا در راهپیمایی هر سال به وجود می‌آید، بین‌المللی شد؛ چشم‌های مردم دنیا به این حرکت دوخته شد؛ امام حسین(ع) و معرفت حسینی به‌برکت این حرکت عظیم مردمی بین‌المللی شد.» (۲۷ /۰۶ /۱۳۹۸). امروز در دنیای پیچیده پُرهیاهویی که بر بشریّت حاکم است، حرکت اربعین، یک فریاد رسا و یک رسانه بی‌همتاست. در دنیا چنین چیزی وجود ندارد؛ اینکه میلیون‌ها انسان راه می‌افتند، نه فقط از یک شهر یا یک کشور [بلکه] از کشورهای مختلف و نه فقط از یک فرقه اسلامی [بلکه] فِرَق مختلف اسلامی و حتّی بعضی ادیان غیراسلامی.» (۲۱/۰۷/۱۳۹۸)

  9. نشر معارف حسینی با پیاده‌روی اربعین
ما امروز احتیاج داریم که حسین‌بن علی(ع) را به دنیا بشناسانیم... امروز با صدها وسیله علیه اسلام و علیه معارف اسلامی تبلیغ می‌شود؛ در مقابل این حرکت خصمانه جبهه کفر و استکبار، حرکت معرفت حسینی می‌تواند یک‌تنه سینه سپر کند، بِایستد و حقیقت اسلام و قرآن را، به دنیا معرّفی کند. منطق حسین‌بن علی(ع)، منطق دفاع از حق است، منطق ایستادگی در مقابل ظلم و طغیان و گمراهی و استکبار است. امروز دنیا شاهد حاکمیّت کفر و استکبار و حاکمیّت فساد است. این پیام امام حسین(ع)، پیام نجات دنیاست.» (۲۷/۰۶ /۱۳۹۸)

  10. پاسخی به نیازِ دنیای اسلام
«حماسه اربعین یک پدیده فوق‌العاده‌ای است که به‌لطف و فضل الهی در هنگامی که دنیای اسلام نهایت نیاز را به این چنین حماسه‌ای دارد، به وجود آمده است.» (۱۲ /۰۷ /۱۳۹۷) «پدیده اربعین، یک پدیده غیرقابل توصیف است، یک رزمایش عظیم و شگفتی‌ساز است. غربی‌ها نمی‌توانند درک کنند که یعنی چه؟ چطور می‌شود؟ از این‌رو، شما می‌بینید دستگاه‌های تبلیغاتی‌شان اوّلاً چندسال که سکوت می‌کنند، «توطئه سکوت»؛ چند سال اشاره‌ای به آن نکردند، تصویری از آن منتشر نکردند...، تحلیل‌های خصمانه و تحلیل‌های غلط کردند که از نظر مؤمنان به این راه، تحلیل‌های بلاهت‌آمیزی است. امثال این رادیوی انگلیس و امثال اینها، تحلیل خصمانه کردند. این نشان‌دهنده این است که فورانِ این سرچشمه فیّاض، به‌شدّت آنها را دستپاچه کرده. نمی‌توانند تحلیلش کنند.» (۱۲/۰۸/۱۳۹۷)

  11. الگوی دستیابی امت اسلام به عزت اسلامی
«ببینید چه حرکت عظیمی اتفاق افتاد! (اربعین حسینی). وقتی حتّی جسم‌ها در کنار هم قرار می‌گیرد، این جور انعکاس پیدا می‌کند. اگر ما با هم باشیم، کشورهای اسلامی، ملّت‌های مسلمان  سنّی و شیعه و فِرَق مختلف تسنّن و تشیّع  با یکدیگر دل‌های‌شان صاف باشد، نسبت به یکدیگر سوءظن نداشته باشند، به یکدیگر اهانت نکنند، ببینید در دنیا چه اتّفاقی خواهد افتاد؛ چه عزّتی برای اسلام درست خواهد شد! وحدت؛ وحدت.» (۱۹/۱۰/۱۳۹۳)

​​​​​​​  12. اربعین حسینی، مایه شرف و آبروی اسلام
«اگر ملّت‌های کشورهای اسلامی در همه این منطقه وسیع نه در جزئیّات، [بلکه] در جهت‌گیری‌های کلّی با یکدیگر همراه باشند، دنیای اسلام به اوج ترقّی و تعالی خواهد رسید... هرجا نمونه‌هایی از این اجتماع را مشاهده کردیم، انعکاس آن در دنیا مایه شرف و آبروی اسلام و مسلمین شد. شما ملاحظه کردید، در اربعین حسینی میلیون‌ها انسان در کنار هم قرار گرفتند؛ خود این حرکت عظیم جمعی از مسلمان‌ها که در دنیا انعکاس پیدا کرد، تعظیم کردند؛ تجلیل کردند. آن را بزرگترین گردهمایی عالم به حساب آوردند.» (۱۹/۱۰ /۱۳۹۳)