حجت الاسلام والمسلمین محمد ملک زاده 
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی
اما در واقع باید نقش بسیج به‌معنای حرکت و حضور نیروهای مردمی تحت رهبری انقلاب را از قبل از پیروزی انقلاب مورد تأکید قرار داد. در این نهضت مردمی همواره نقش مردم و بسیج مردمی بسیار چشم‌گیر بوده است. پس از انقلاب و تشکیل نهادهای قانونی نیز این حرکت، نه‌تنها دچار رکود نگردید؛ بلکه همین حضور و مشارکت جمعی و مردمی، در مسیر اصلاحات و سازندگی جامعه اسلامی قدم نهاد و تحت رهبری و هدایت ولی‌امر مسلمین در برابر توطئه‌ها و دسیسه‌های گوناگون دشمنان انقلاب ایستاد و وظیفه اولیه خود را حفاظت و حراست از دستاوردهای انقلابی دانست که خود مردم برای پیروزی آن قیام نمودند و حکومت دل‌خواه خود را به وجود آوردند.
با گذشت چهار دهه از عمر بابرکت انقلاب اسلامی و تأمل در عملکرد این نهاد انقلابی، نقش بسیج را می‌توان در عرصه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دفاعی مورد تأکید قرار داد. چند ماه قبل از آغاز جنگ تحمیلی و همزمان با افزایش تهدیدات و مخاطرات علیه نظام نوپای جمهوری اسلامی، در آذرماه ۱۳۵۸ از سوی رهبر فقید انقلاب صادر شد. به دنبال این فرمان در فرصت ۹ ماهه تا اغاز جنگ تحمیلی، عضویابی، آموزش و سازماندهی نیروهای بسیجی انجام گرفت. هدف اصلی از تشکیل بسیج و آموزش مردم، فراهم کردن زمینه و بستر دفاع در برابر هرگونه تجاوز احتمالی بود. در این دوره، با توجه به ویژگی‌های خاص آن، شرایطی ایجاد شد که این نهاد انقلابی و مردمی کارکرد نظامی و دفاعی را برای خود تعریف نماید. با شروع جنگ تحمیلی کارکرد دفاعی بسیج آشکارتر گردید؛ یعنی زمانی که انبوه نیروهای آموزش‌دیده به‌صورت داوطلب به سوی جبهه‌ها حرکت می‌کردند. آنان با حداقل امکانات در عرصه نبرد، به دفاع از سرزمین ایران پرداختند. در این دوره با توجه به تجاوز دشمن به سرزمین ایران، انگیزه دفاع مردمی و بسیج نظامی بسیار بالا بود. در همان ماه‌های اولیه جنگ بسیج نیروها به عهده سپاه پاسداران گذاشته شد.
به استناد ماده ۹ اساسنامه ‌سپاه مصوب ۱۳۶۱، برنامه‌ریزی، سازماندهی، فرماندهی و اجرای آموزش‌های عقیدتی - سیاسی و نظامی اعضای بسیج مستضعفین بر عهده سپاه پاسداران قرار گرفت تا با ایجاد توانایی‌های لازم در کلیه‌ افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی، دفاع همه‌جانبه از کشور، نظام جمهوری اسلامی و همچنین کمک به مردم هنگام بروز بلایا و حوادث غیرمترقبه صورت پذیرد. سپاه پاسداران که مسئولیت امنیت داخل کشور را بر عهده داشت، با شروع جنگ به کمک ارتش جمهوری اسلامی ایران شتافت و از همان آغاز تجاوز دشمن، عرصه نبرد را حوزه مأموریت خود دانست. از ابتدای جنگ تحمیلی، نیروهای بسیجی جزء نیروهای اصلی عمل کننده در مناطق جنگی به حساب می‌آمدند و عمده نیروهای اعزامی به جبهه‌ها، از میان افراد بسیجی بودند. انجام عملیات‌های بزرگ در جبهه‌های جنوب و غرب که از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انجام می گرفت و یا به‌صورت مشترک با ارتش اجرا می‌شد، با حضور انبوه عظیم مردم بسیجی بود. نقش مثبت بسیج در طی سال‌ها، سازمان بسیج را گسترش بیشتری داد و پایگاه‌های مقاومت بسیج، علاوه بر مساجد و محلات که پایگاه مردمی را تشکیل می‌دادند، دامنه آن به دیگر اقشار جامعه و طبقات اجتماعی توسعه داده شد.
با تشکیل بسیج دانش‌آموزی در مدارس التهاب و هیجان نوجوانان و جوانان دانش‌آموز برای دفاع از نظام اسلامی با تشکیل واحدهای مقاومت در سطح مدارس بیشتر شد. از این رو در میان رزمندگان، نوجوانانی مشاهده می‌کنیم که گاه به‌ظاهر توان حمل سلاح و تجهیزات انفرادی را هم نداشتند؛ ولی نشاط و شادابی حضورشان در جنگ، حماسه‌ای دیگر آفرید که شهید محمدحسین فهمیده، تنها یک نمونه از آن است؛ همان بسیجی جان‌برکفی که بنیانگذار جمهوری اسلامی درباره‌اش تعبیر به رهبر نمود. بر اساس آمار موجود، در طول مدت جنگ، بیش از ۵۵۰ هزار دانش‌آموز بسیجی به جبهه عزیمت نمودند که از میان آنان بیشتر از ۳۶۰۰۰ دانش‌آموز شهید شده و چندین هزار نفر نیز جانباز و مجروح و یا آزاده گشتند و افتخار بزرگی برای این قشر در مسیر دفاع از میهن اسلامی کسب نمودند.