مقدمه
بیست و پنجم ذیقعده، هم‌زمان با روز «دحوالارض» است. بر اساس روایات اسلامی، زمین کعبه، اولین زمینی بود که از زیرآب، ظاهر گشته و گسترش یافته است. روزه، دعا و ذکر از جمله اعمالی است که برای این روز توصیه شده است. در ادامه نکاتی درباره اعتبار دینی و علمی این مسئله مطرح خواهد شد.

  دحوالارض بر اساس روایات 

بنا بر برخی روایات که از معصومان(ع) نقل شده، زمین در ابتدا زیرآب بوده و سپس خشکی‌ها از آب بیرون آمده است.1 روز بیرون آمدن خشکی‌ها را روز «دحوالارض» نامیده‌اند. روایات اسلامی بیان‌گر این هستند که نخستین جایی که از زمین سر برآورد، مکه یا کعبه بوده است.
 امام صادق(ع) فرمود: «همانا که خداوند زمین را از زیر کعبه تا منا گسترش داد و سپس آن را از منا تا عرفات گسترش داد و پس از آن از عرفات تا منا گسترده ساخت».2
همچنین امام رضا(ع) فرمودند: «در شب بیست و پنجم از ذیقعده زمین از زیر کعبه گسترش یافت‏».3 روایات متعددی در این زمینه وجود دارد.
علامه طباطبایی پس از نقل این روایت می‌گوید: اولین بقعه‌ای که از زمین آفریده شد، کعبه بود. پس از آن سایر نقاط زمین از آن گسترش یافت. سپس می‌افزاید: اخبار درباره «دحوالارض» و گسترش یافتن زمین از زیر خانه کعبه، بسیار زیاد است و این روایات، نه مخالف قرآن است و نه برهان عقلی آن را ردّ می‌کند.4
 یکی از نام‌های مکه، «ام‌القری» است. کلمه «ام» به‌معنى اصل و اساس و ابتدا و آغاز هر چیزى است. اگر به مکه «ام‌القری» مى‏گویند، به‌خاطر این است که اصل و آغاز پیدایش تمام خشکی‌های روى زمین است. 5
 برخی از مفسران ذیل آیه 19 سوره حجر ]وَالْأَرْضَ مَدَدْناها[ می‌گویند: «مد» در اصل به‌معنى گسترده ساختن و بسط دادن است و به‌احتمال قوی در اینجا اشاره به سر برآوردن خشکی‌های زمین از زیرآب است؛ زیرا در آغاز تمام سطح کره زمین بر اثر باران‌هاى سیلابى زیرآب پنهان بود و سالیان درازى بر این منوال گذشت، باران‌هاى سیلابى فرونشستند، آب‌ها در گودال‌های زمین جاى گرفتند و خشکی‌ها تدریجاً از زیرآب نمایان گشتند؛ این همان چیزى است که در روایات اسلامى به عنوان «دحوالارض» معروف شده است.6
بنابراین مسئله دحوالارض یکی از مسائلی است که در روایات مورد اشاره قرار گرفته است و در موارد متعدد ائمه(ع) به آن اشاره کرده‌اند.

   آیات قرآن در مورد دحوالارض 
علاوه بر روایات، درآیات قرآن نیز به این مسئله اشاره شده است و مفسران ذیل آیاتی مانند: ]وَ کذلِک أَوْحَینا إِلَیک قُرْآناً عَرَبِیاً لِتُنْذِرَ أُمَّ‌الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها[7 ]وَ هذا کتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَک مُصَدِّقُ‌الَّذی بَینَ یدَیه وَ لِتنْذِرَ أُم‌الْقری وَ منْ حوْلَها[ 8 ]وَالْأَرْض مدَدْناها وَ أَلْقَینا فیها رَواسِی[ 9 ]وَ هُوَ الَّذی مدَّ الْأَرْض وَ جعَلَ فیها رَواسِی وَ أَنْهاراً[ 10 ]وَالْأَرْض وَ ما طحاها[11 ]«وَ الْأَرْض بعْدَ ذلِک دَحاها[12 سخنانی بیان کرده‌اند.

  دحوالارض و یافته‌های علمی
علامه شعرانی (۱352-۱281ش)، از فلاسفه و علمای برجسته شیعه، درباره سازگاری دحوالارض با علوم تجربی، برآن است که دانشمندان علوم تجربی معتقدند، در آغاز آفرینش زمین، آب همه سطح زمین را فرا گرفته بود و به‌تدریج خشکی‌هایی که امروزه آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکا (قاره‌های جهان) نامیده می‌شوند، از آب بیرون آمدند؛ چنانکه امروزه هم، گاهی بر اثر زلزله یا آتشفشانی و علل دیگر، سطح کف دریا بالا می‌آید و جزیزه‌ای نو پدید می‌آید. براساس روایات، نخستین زمینی که از آب بیرون آمد، کعبه بود و مناطق دیگر به‌تدریج به آن ملحق شده و از آب بیرون آمدند.‌13 وی در توضیح اینکه نخستین جایی که از آب بیرون آمد، کعبه بود، گفته است: چون کره زمین از دو طرف قطب، کمی فرورفتگی دارد و قسمت‌های استوایی مانند مکه مکرمه، کمی برجستگی دارند. به این ترتیب در زمان دحوالارض که آب کم‌کم فرونشست، طبیعتاً جای برآمده زمین که برجستگی آن بیشتر از جاهای دیگر است، در ابتدا از آب بیرون آمد. این مکان برجسته، همان مکان کعبه بود. وقتی آب‌های روی زمین به‌مرور فروکش کردند و کم شدند، قسمت‌های پدیدآمده زمین به‌تدریج گسترش پیدا کرد که از آن تعبیر به دحوالارض شده است.‌14 بنابراین چون کعبه برآمده‌ترین و بالاترین نقطه زمین بود، هنگام فروکش کردن آب، آن مکان پیش از سایر نقاط ظاهر شده و از آب بیرون آمد و سپس مناطق دیگر ظاهر شدند.
آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، مرجع تقلید و مفسر قرآن، نیز با تأیید نظر علامه شعرانی و سازگار دانستن آفرینش و گستراندن زمین با اکتشافات علمی،15 در تفسیر نمونه آورده‌اند: در آغاز بر اثر باران‌هاى سيلابى، تمام كره زمين از آب پوشيده بود، آب‌ها تدريجاً فرو نشستند و در نقاط پست زمين قرار گرفتند و خشكي‌ها تدريجاً از زير آب، سر برآوردند. طبق روايات اسلامى نخستين نقطه‏اى كه از زير آب سر برآورد، سرزمين مكه بود. اگر ارتفاع اين سرزمين در حال حاضر بلندترين ارتفاع زمين‌هاى دنيا نيست، هيچ‌گونه منافاتى با اين سخن ندارد؛ زيرا از آن روز صدها میليون سال مى‏گذرد و تا كنون وضع نقاط روى زمين به‌كلى دگرگون شده، بعضى از كوه‏ها در اعماق اقيانوس‌ها قرار گرفته و بعضى از اعماق اقيانوس‌ها تبديل به قله كوه شده است و اين،‏ از مسلمات علم زمين‏شناسى و جغرافياى طبيعى است.16
محمدحسن اسدیان فلاحیه، از اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز و اهواز، با تحقیقات خود درباره «دحوالارض»، آن را واقعیت علمی شمرده و برآن است که این‌طور نیست که دحوالارض، صرفاً یک روایت مذهبی باشد و یا مثلاً چیزی باشد که صرفاً در قرآن آمده است. وی دحو را به‌معنای غلطیدن و پیچش معنا کرده و می‌گوید: «مبنای دینامیک زمین، دحوالارض است و کاملاً به‌یقین رسیده‌ام که اولین نقطه‌ای که دچار «تکتوتیک» شده و جایی که پیچش شروع شده، مکه بوده است و به این‌که شروع گسترش زمین از مکه بوده است، با استفاده از مورفولوژی (ریخت‌شناسی) و چهره زمین رسیده‌ام.» این استاد دانشگاه شواهدی بر گسترش زمین از مکه ارائه کرده است؛ از جمله اینکه شکل و ریخت زمین، یک شش‌وجهی (شش ضلعی) است که مکه تقریباً در وسط آن قرار دارد. اقیانوس آرام به‌عنوان بزرگترین پهنه آبی نیز، دلیل دیگر بر این مطلب است. محیط اقیانوس آرام که به‌اندازه محیط کره زمین است، درست در مقابل مکه است و این بی‌خود ایجاد نشده است. این نظم به‌خصوص مجموعه قاره‌ها با یک شکل پلیگونی (چندضلعی) در یک سمت و اقیانوس آرام به‌عنوان بزرگترین پهنه آبی در سمت دیگر، نشان می‌دهد که دحو، از یک منطقه صورت گرفته و از منطقه عکس، طحو رخ داده است. این است که اولین نقطه‌ای که دچار دحو شده، کاملاً مشخص است و آن، همان مکه و کعبه است.17
منبع: مرکز ملی پاسخگویی به سئوالات دینی
..............................................

    پی‌نوشت‌ها

1. امام باقر(ع) آب به موج آمد و کف کرد و همه کف‌ها یکجا جمع شد، بعد آن را در محل خانه کعبه قرارداد و به‌صورت کوهی از کف درآورد. سپس زمین را از دامنه آن کوه بگسترانید. مقصود از کلام خدا ]إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکهَ مُبارَکاً[ همان است که گفته شد؛ ابن‌بابویه، محمد‌بن على (شیخ صدوق)‏‏، من لایحضره الفقیه‏، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات، چاپ دوم، 1413، ج‏2، ص 241؛
2. همان، ج‏2، ص 241؛
3. همان، ج‏2، ص 242؛
4. المیزان فی تفسیرالقرآن، علامه طباطبایی(ره)، قم: جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1417 ق، ج 3، ص 356؛
5. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ دهم، 1371 ش، ج‏5، ص 346؛
6. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ دهم، 1371 ش، ج‏11، ص 52؛
7. سوره شوری، آیه 7؛
8. سوره انعام، آیه 92؛
9. سوره ق، آیه 7؛
10. سوره رعد، آیه 3؛
11. سوره شمس، آیه 6؛
12. سوره نازعات، آیه 30؛
13. شعرانى، ابوالحسن، پژوهش‌هاى قرآنى علامه شعرانى(ره) در تفاسير مجمع‌البيان ، روح‌الجنان و منهج‌الصادقين، قم، بوستان كتاب، چاپ دوم، 1386ش، ج۳،‌ ص۱۳۱۶؛
14. حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ج۱، ص۴۶۰ و ۴۶۱؛
15. مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ج‏20، ص 227؛
16. مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ج‏5، ص 346؛
17. «رابطه ژئودینامیک و دحوالارض/ دو کلمه قرآنی دحو و طحو؛ مؤلفه‌های دینامیک زمین»، سایت خبرگزاری قرآن www.iqna.ir