در ابتدای این نشست علمی، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، گفت: اگر ده حوزه بزرگ و مهم در طول تاریخ تشیع، داشته باشیم، بلاشک یکی از این حوزه‌ها، حوزه علمیه اصفهان است.
وی افزود: حوزه علمیه قدیم (دوران شیخ صدوق) و جدید قم، حوزه ری، بغداد، جبل‌عامل، اصفهان، نجف اشرف و کربلا، مهمترین حوزه‌های علمیه تاریخ تشیع هستند.
رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه بیان کرد: تاریخ حوزه‌های علمیه به هیچ‌عنوان به‌خوبی تشریح نشده است. مراکز علمی در سراسر جهان به‌خوبی توسط محققان کشورهایشان معرفی شده‌اند؛ ولی مدارس علمیه شیعه به‌خوبی تبیین نشده است.
وی افزود: زوایای فعالیت‌های مدارس شیعه با این تبیین‌ها، هویدا می‌شود. اگر این مدارس به‌خوبی معرفی می‌شدند، امروز اطلاعات بیشتری از آن مدارس داشتیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین مختاری یادآور شد: مدارس علمیه بیشترین موقوفات را دارند. موقوفات مدرسه علوی خوانسار بسیار زیاد است؛ ولی امروز عایدی از آن ندارند. اگر صد سال پیش، موقوفات مدارس علمیه در انتشارات مختلف معرفی می‌شدند، بسیاری از تصرفات از بین می‌رفت؛ چون جهل، مهمترین عاملی است که باعث شد که این موقوفات تصرف شوند.
وی با بیان اینکه احیا و به مصرف واقعی رسیدن موقوفات، از آثار این تبیین‌هاست، گفت: بسیاری معتقدند که اگر موقوفات مدارس احیا شوند، حوزه به بودجه دیگری نیاز ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مختاری، با ذکر این مطلب که بزرگان ما توجهات بسیاری در امور جزئی داشتند، اظهار کرد: از جمله اینکه نمی‌خواستند که آثارشان با استفاده از ظرفیت بیت‌المال منتشر شود. امام راحل(قد) به هیچ‌عنوان اجازه چنین کاری نمی‌دادند و به‌همین خاطر، همین امروز نیز، بسیاری از دست‌نوشته‌های علمی امام(قد) منتشر نشده است.
وی گفت: علمای بزرگ همیشه آثارشان را کاملاً بر اساس نیازهای آن زمان و نیازهای قطعی تدوین می‌کردند؛ زیرا حتی روی مصرف کاغذ هم، حساس بودند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مختاری بیان کرد: اگر تاریخچه حوزه‌ها و بزرگان حوزه گفته شود، قطعاً این رموز مهم نیز، کشف می‌شود. کتاب سیمای صالحان، از جمله مهمترین کتاب‌هایی است که در خصوص مدارس علمیه شیعه نگاشته شده است.
وی افزود: اگر تاریخچه مدارسی از جمله مدرسةالواعظین هند به‌خوبی نگاشته می‌شد، امروزه گنجینه‌ای ارزشمند در حوزه تبلیغ بین‌الملل داشتیم.
استاد حوزه علمیه قم گفت: این مدرسه در شهر لکهنوی هند واقع شده است. ۱۱۰ سال پیش، این مدرسه توسط مرحوم نجم‌الحسن تأسیس شده است. دو نفر از علمای نجف به این مدرسه سفر کرده‌اند که شامل: مرحوم آیت‌الله محمد مبارکی و شیخ عباسعلی اسلامی بود. در این مدارس پس از تکمیل زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و اردو، علوم مختلف مذهبی از جمله فلسفه دینی و علم کلام و جدل و خطابه و حدیث و تفیسر، آموزش داده می‌شد و سپس این طلاب با حقوق این مدرسه به کشورهای مختلف آفریقایی و کشورهای دیگر می‌رفتند که این طلاب، آثار بسیار زیادی در کشورهای مختلف جهان به‌جا گذاشتند.
وی یادآور شد: نمونه این مدارس در ایران نیز، با عنوان مدارس اسلامی شکل گرفت که بیش از ۳۰۰ هزار نفر را آموزش داد.

  ضرورت تراجم نگاری در خصوص دیگر مدارس علمیه
​​​​​​​حجت‌الاسلام والمسلمین ناصرالدین انصاری قمی از اساتید تراجم و رجال حوزه نیز در این مراسم،‌ با اشاره به پیشینه حوزه علمیه اصفهان در تراجم‌نگاری، افزود: کتب تألیفی توسط این اساتید امروز به‌عنوان مرجع و مسند مطرح هستند. آخرین کتابی که اکنون در دسترس ماست، کتاب سیمای صالحان است که در خصوص مدرسه چهارباغ اصفهان است که مدرسه بسیار فخیمی است که به‌عنوان یک خورشید در میان مدارس اصفهان و شیعه خودنمایی می‌کند.
استاد رجال حوزه علمیه بیان کرد: تألیف این کتاب، اثر بسیار ارزشمندی است. با انبوهی از اسامی و تاریخ‌ها و دقت‌ها در این کتاب مواجه هستیم. ظاهراً پس از این کتاب، دو کتاب دیگر در تاریخ مدارس نوشته شده است که یکی از آنها، تاریخ مدرسه مروی و کتاب تاریخ مدرسه فیضیه است.
وی افزود: اگر این کار در خصوص مدارس علمیه دیگر هم انجام شود، بسیار نیکوست. از جمله این مدارس، می‌توان به مدرسه صدر (بازار یا خواجو) اشاره کرد که باید مورد دقت نظر بیشتری واقع شود تا محققان با اطلاعات مفید مدارس علمیه اصفهان نیز، آشنا شوند.
این استاد حوزه علمیه گفت: این کتاب یک گام نخستین؛ ولی بسیار محکم در زمینه معرفی مدارس اصفهان به‌شمار می‌رود. یکی از اشکالات این کتاب این است که از خود مدرسه، عکس‌رنگی و شفاف گرفته نشده است.

  ۱۰ سال کار مستمر و ده‌ها مصاحبه علمی در تألیف کتابحجت‌الاسلام باقری سیانی نویسنده این کتاب نیز طی سخنانی در این نشست با اشاره به پیشینه برجسته حوزه علمیه اصفهان، تصریح کرد: آیت‌الله جوادی گورتانی(ره) از جمله علمایی بود که از شاگردان مرحوم رحیم ارباب(ره) بود و بنده از خود ایشان که در مدرسه چهارباغ فعالیت علمی داشت، اطلاعاتی را کسب کردم و در این کتاب گنجاندم.
وی افزود: شرح حال‌هایی که در زمینه علمای اصفهان وجود داشت، معمولاً در حد ۴ خط بود که در این کتاب تلاش کردیم که این اطلاعات را به صفحات بیشتر و مفیدتر بگسترانم.
حجت‌الاسلام باقری سیانی یادآور شد: این کتاب حاصل ۱۰ سال کار مستمر و ده‌ها مصاحبه علمی با شاگردان و اساتید و همچنین بازماندگان اساتید مرحوم این مدرسه است. به‌همین خاطر بسیاری از اطلاعات این کتاب بسیار بکر و نو است.
وی گفت: مدارس علمیه قم، اصفهان، تبریز، شیراز، لبنان، هند، افغانستان و...باید به‌خوبی معرفی شوند. آنچه در این کتاب عرضه و ارائه شده است، مدارسی است که در گذشته بوده است و امروز اثری از آنها نیست. مدارس شهید اول و ثانی امروز وجود خارجی ندارند. ۱۴ مدرسه در لبنان در قرن ۱۴ پدید آمده است. بنده در این کتاب تنها به معرفی دانش‌آموختگان نپرداختم؛ بلکه به اساتیدی که حتی در این مدرسه سکونت داشتند، هم پرداختم.
نویسنده کتاب سیمای صالحان تصریح کرد: اطلاعاتی که درباره محل‌های خاص است نیز، در این کتاب وجود دارد. مثلاً شهر ریز یکی از مهمترین محافل علمی اصفهان است که امروز با تغییر نام این شهر به زرین‌شهر، بسیاری از این اسامی نیز به فراموشی سپرده شده است.
حجت‌الاسلام باقری تصریح کرد: اقوام روزگار به اخلاق زنده‌اند. در این کتاب به جایگاه اخلاق و مکاتب اخلاقی که در این حوزه وجود داشت نیز اشاره شده است. در این کتاب رموز موفقیت بزرگان نیز، نگاشته شده است.
نویسنده کتاب سیمای صالحان تصریح کرد: اگر کسی نگاه صرف تراجمی داشته باشد، به نکات اخلاقی که در این کتاب است، ایراد می‌گیرد؛ ولی شرح حال بزرگانی چون آیت‌الله شیخ حسن صافی، انسان‌ساز است و به مفید بودن کتاب کمک می‌کند.
حجت‌الاسلام باقری یادآور شد: آیت‌الله سیدمحمد خراسانی سبک نوینی در مدرسه چهارباغ ایجاد کرد. آیت‌الله جوادی از بازماندگان تعهد به این سبک بودند.
وی گفت: سبک آموزشی مدرسه چهارباغ، یک سبک خاص است که باید از آن در توسعه فرایند آموزشی بهره ببریم. اگر همین مسائل که برای مدارس کوچکی که در دوران‌های خاص در مقابل حرکت رضاخان و... انجام شد، برای مردم بیان شود، بسیار درس‌آموز خواهد بود. دوران رضاخان و آتاتورک و ملک فیصل روزهای خاصی بود که به حوزه دین و تقیدات مذهبی و حوزه‌های علمیه فشار وارد شد. ولی مدارس علمیه شیعه از جمله اصفهان، با تدبیر مدیران مدارس زنده ماندند. روش آنها نیز آن بود که مدارس کوچک در شهرهای کوچک اطراف شهرهای بزرگ ایجاد شدند تا حساسیت حکومت را بر نینگیزند.
گفتنی است، حجج‌الاسلام ادهم‌نژاد، ملکی غروی و محسن دین‌پرور از پژوهشگران و تراجم‌نگاران نیز در این نشست، به بیان مطالبی در خصوص موضوع نشست پرداختند.
گزارش: سیدامیر سجادی