٭  ٭  ٭
به گزارش خبرگزاری حوزه، آیت‌الله محمدمهدی شب‌زنده‌دار، دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه، ۸ شهریور در آیین افتتاحیه این اجلاسیه با اشاره به روایت شریف امام حسن عسکری(ع) که فرمودند: «اَکْثِرُوا ذِکْرَاللَّهِ وَذِکْرَالْمَوْتِ وَتِلَاوَةَالْقُرْآنِ وَالصَّلَاةَ عَلَی‌النَّبِیِّ فَإِنَّ الصَّلَاةَ عَلَی رَسُولِ‌اللَّهِ عَشْرُ حَسَنَات»، گفت: این روایت شریفه دستورالعملی سلوکی است که چهار عامل کلیدی برای رشد و تعالی معنوی انسان را بیان می‌فرماید. اگر کسی بخواهد در مسیر معنویت گام بردارد و به کمالات انسانی برسد، باید این چهار اصل را در زندگی فردی و اجتماعی خود پیاده کند.
اهمیت ذکر خدا در تهذیب نفس
دبیر شورای‌عالی حوزه‌های  علمیه، با تأکید بر اینکه اولین دستورالعمل این روایت شریف، «اَکْثِرُوا ذِکْرَاللَّهِ» است، تصریح کرد: عامل اصلی در تهذیب نفس و رهایی از آلودگی‌های روحی، توجه دائمی به حضرت حق‌تعالی و کثرت این توجه است. وقتی انسان معرفت خود را نسبت به خداوند بالا برد و حضور دائمی او را درک کرد، در محاسبات فردی و اجتماعی خود مسیر درست را انتخاب می‌کند و ارزش‌های حقیقی را بر امور گذرا و بی‌فایده مقدم می‌دارد.
آیت‌الله شب‌زنده‌دار افزود: اگر باور به لقای الهی و قرب به حضرت حق در وجود انسان تقویت شود، دیگر عقلانی نیست که انسان سرمایه وجودی خود را در ازای امور زودگذر و بی‌ثمر دنیا صرف کند؛ چراکه چنین رویکردی عین سفاهت است. امام خمینی(ره) از آغاز جوانی تا پایان عمر، مسیر اخلاص و انجام وظیفه برای رضای الهی را پیمودند و هیچ هدفی جز جلب رضای خداوند نداشتند.
دوری از رذائل اخلاقی با یاد خدا
دبیر شورای‌عالی حوزه‌های علمیه ادامه داد: توجه به خدای متعال سبب می‌شود که انسان از صفات ناپسندی چون ریا، عجب، تکبر، خودخواهی، دنیاطلبی، حب مقام و شهرت و حتی علاقه به جلب توجه مردم و دست‌بوسی دور شود؛ زیرا وقتی محبت الهی در دل انسان جای گرفت، طبیعی است که او از هر چیزی که محبوبش آن را نمی‌پسندد، فاصله بگیرد. در این صورت ریشه بسیاری از رذایل اخلاقی از وجود انسان کنده می‌شود و راه برای رشد معنوی هموار خواهد شد.
رسالت اصلی ورود به حوزه‌های علمیه
عضو فقهای شورای نگهبان، با بیان اینکه انگیزه نخست ورود به حوزه‌های علمیه، انتخاب مسیر معنویت و حرکت در این راه توسط خود طلاب است، خاطرنشان کرد: در مرحله دوم، روحانیت باید به وظایف خطیر خود در تبلیغ و هدایت جامعه عمل کند. اگر طلاب و روحانیون در درجه نخست، خود را مهذب کردند و در مسیر رضای الهی گام برداشتند، آنگاه کلام آنان اثرگذار و نافذ خواهد بود.
مسیر اخلاص و انجام وظیفه امام خمینی(ره)
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در ادامه به سخنی از امام خمینی(ره) اشاره کرد و گفت: امام(ره) در اواخر عمر شریف خود به آیت‌الله بهاءالدینی(ره) فرمودند: «خدای متعال همه چیز را در اختیار من قرار داده؛ ولی خودم در اختیار خودم نیستم.» این بیان نشان می‌دهد که امام خمینی(ره) از آغاز جوانی تا پایان عمر، مسیر اخلاص و انجام وظیفه برای رضای الهی را پیمودند و هیچ هدفی جز جلب رضای خداوند نداشتند.
ذکر قلبی و توجه دائمی به خدا
وی در بخش دیگری از سخنان خود یکی از روش‌های مؤثر در ذکر الهی را بیان کرد و افزود: بزرگی از اهل معنا نقل می‌کرد که از میان اذکار مختلف، یکی از تأثیرگذارترین ذکرها این است که انسان در دل خود و بدون تلفظ، واژه مبارکه «الله» را مرور کند و توجه قلبی به حضرت حق داشته باشد. اگر این ذکر قلبی به ملکه تبدیل شود، انسان کمتر دچار غفلت می‌شود و حضور دائمی خداوند را درک می‌کند. در روایات نیز تأکیدات فراوانی بر اهمیت چنین ذکری آمده است.
طلاب پس از رسیدن به مرتبه‌ای از تحصیل، لجنه‌های تحقیقی چندنفره و مباحثات جدی تشکیل دهند. سنت‌های کارآمد حوزه امروز تا حدی مهجور شده‌اند. شورای‌عالی حوزه طرح «حوزه آزاد» را برای احیای همین سنت‌ها تصویب کرده است.
توجه به مرگ و اثر تربیتی آن
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در ادامه به دومین دستورالعمل سلوکی در روایت امام حسن عسکری(ع) اشاره کرد و گفت: «وَذِکْرَ الْمَوْتِ»، یکی از مهم‌ترین توصیه‌های ایشان است که باید همواره مدنظر قرار گیرد. یاد مرگ، انسان را متوجه حقیقت زودگذربودن دنیا می‌سازد. خدای متعال زمان مرگ را بر انسان مجهول قرار داده است و همین مجهول‌بودن، اثر تربیتی عظیمی دارد؛ چراکه انسان نمی‌داند چه زمانی فرصت زندگی‌اش پایان می‌یابد.
وی در این‌باره به فرمایش امام خمینی(ره) در هنگام تنفیذ حکم ریاست‌ جمهوری شهید رجایی اشاره کرد و گفت: امام(ره) خطاب به شهید رجایی(ره) فرمودند: «شما نمی‌دانید چقدر دیگر زنده می‌مانید.» همین یادآوری نشان می‌دهد که فرصت‌ها کوتاه است و نباید عمر انسان در غفلت سپری شود.
انس با قرآن و جلابخشیدن روح
آیت‌الله شب‌زنده‌دار سومین دستورالعمل سلوکی روایت را «وَتِلَاوَةَ الْقُرْآنِ» دانست و افزود: تلاوت قرآن کریم به روح انسان صفا و جلا می‌بخشد و ارتباط او را با حضرت حق‌تعالی مستحکم‌تر می‌کند. وقتی انسان کلام خدای متعال را با تدبر می‌خواند و می‌شنود، حالت معنوی او تقویت می‌شود و انس بیشتری با حق‌تعالی پیدا می‌کند.
وی در ادامه، با توصیه به شرکت‌کنندگان در این اجلاسیه گفت: بزرگان اهل معنا توصیه می‌کردند که هر روز دست‌کم پنجاه آیه از قرآن کریم تلاوت شود تا انسان به‌صورت مستمر با سخن خداوند انس یابد و روح خویش را در پرتو انوار وحی الهی پرورش دهد. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمودند: در بسیاری از اوقات به‌دلیل مشغله‌های دیگر شاگردان، درس آیت‌الله حائری(ره) تنها به من اختصاص می‌یافت؛ اما ایشان همان دقت و اهتمام را مبذول می‌داشتند. این نمونه‌ای بارز از تدریس برای خداست.
صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، عامل عروج معنوی
آیت‌الله شب‌زنده‌دار چهارمین دستورالعمل روایت شریف امام حسن عسکری(ع) را «وَالصَّلَاةَ عَلَی‌النَّبِیِّ» عنوان کرد و گفت: صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت مطهر ایشان، توجه به این انسان‌های کامل و واسطه‌های فیض الهی است. این ذکر شریف، تأثیر بسزایی در ترقی معنوی انسان دارد و موجب می‌شود، روح انسان به منبع نور و رحمت متصل شود.
روایت امام عسکری(ع)؛ نقشه راه سلوک معنوی
عضو فقهای شورای نگهبان اظهار کرد: این چهار دستور سلوکی که امام حسن عسکری(ع) بیان فرموده‌اند، نقشه راهی برای رشد معنوی و کمال انسانی است. امیدواریم خدای متعال همه ما را موفق بدارد که این دستورالعمل‌ها را در زندگی خود پیاده کنیم؛ چراکه حضرت در پایان همان روایت فرمودند: «احفظو ما وصیتکم به»؛ یعنی آنچه را به شما سفارش کردم، حفظ کنید و به‌کار گیرید.
نعمت سربازی در حوزه‌های علمیه
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در ادامه سخنان خود، دومین نکته را یادآور شد و اظهار کرد: یکی از نعمت‌های بزرگ الهی این است که خدای متعال، شما را برگزیده تا در خدمت اسلام و آموزه‌های آتیه‌ساز دنیا و آخرت انسان‌ها باشید. این نعمت بسیار عظیمی است و باید قدر آن را دانست.
این استاد دروس خارج حوزه علمیه قم افزود: در برخی از ادعیه ماه مبارک رمضان، دعاهایی به صائمین و حتی غیر آنان تعلیم داده شده است که در فرازی از آن آمده است: «...وَأَنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِکَ وَلَا تَسْتَبْدِلْ بِی غَیْرِی». در همه ادیان و فطرت‌های عقلایی، ایثار ارزشی بزرگ محسوب می‌شود؛ یعنی انسان در موقعیتی قرار می‌گیرد که می‌تواند بهره‌ای را برای خود نگاه دارد یا آن را به دیگری ببخشد و اگر دیگری را بر خود مقدم بدارد، همه او را تحسین می‌کنند.
وی با اشاره به مضمون این روایت ادامه داد: امام(ع) می‌فرمایند: «از خدا بخواهید که دیگری را جایگزین شما نکند»؛ یعنی این نعمت خدمت به دین و قرارگرفتن در مسیر سربازی امام زمان(عج) از شما سلب نشود. این دعا به‌معنای این است که خدایا توفیق سربازی در خانه بقیةالله(عج) و بودن در حوزه و تربیت شاگردان این مکتب را از مسئولان نگیرد. امید است حوزه‌های علمیه همواره از سربازان حضرت و قیام‌کنندگان در مسیر ادامه شریعت مقدس پر باشد.»
پیام راهبردی رهبر معظم انقلاب برای حوزه‌های علمیه
وی در ادامه به مطلب سوم سخنان خود اشاره کرد و گفت: یکی از مسائل مهمی که مربوط به حوزه‌های علمیه است، پیام راه‌گشا و همه‌جانبه‌ای است که رهبر معظم انقلاب اسلامی صادر کردند و در اختیار حوزه قرار دادند. صدور این بیانیه از سوی ایشان اهمیت بسیار دارد؛ چراکه همه جهات علمی، تجربی و معنوی که یک روحانی باید دارا باشد، در ایشان جمع است. رهبر معظم انقلاب از تحصیلات عالیه در حوزه‌های علمیه قم و مشهد برخوردارند و نزد بزرگانی چون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی و حاج شیخ مرتضی حائری(ره) تلمذ کرده‌اند.
آیت‌الله شب‌زنده‌دار، با اشاره به جایگاه علمی مرحوم شیخ مرتضی حائری(ره) گفت: روزی نام شیخ مرتضی حائری(ره) را نزد رهبر معظم انقلاب بردم، حضرت آقا فرمودند: «کان من عبادالله الصالحین.» رهبر معظم انقلاب درس خارج بیع را نزد آیت‌الله شیخ مرتضی حائری(ره) خوانده بودند. ایشان نقل کرده‌اند: «ما بیست نفر بودیم که در درس خارج بیع شیخ مرتضی حائری شرکت کردیم؛ اما به مرور سه نفر باقی ماند: من، اخوی و مرحوم سیدجعفر شبیری. با این حال مرحوم حائری هیچ تفاوتی میان زمانی که درس ایشان پرجمعیت بود و زمانی که تنها یک نفر حاضر می‌شد، قائل نمی‌شدند و درس خود را با همان دقت و اخلاص ادامه می‌دادند.»
اخلاص؛ معیار مهم تدریس در حوزه
وی افزود: رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمودند: در بسیاری از اوقات به‌دلیل مشغله‌های دیگر شاگردان، درس آیت‌الله حائری(ره) تنها به من اختصاص می‌یافت؛ اما ایشان همان دقت و اهتمام را مبذول می‌داشتند. این نمونه‌ای بارز از تدریس برای خداست. همچنین آیت‌الله نکونام(ره) از قول آیت‌الله گلپایگانی(ره) نقل کردند که ایشان می‌فرمودند: «نصاب من در درس یک نفر است.»
آیت‌الله شب‌زنده‌دار تصریح کرد: این روحیه و صفات برجسته باید به طلاب منتقل شود. امتیاز حوزه‌های علمیه نسبت به مراکز علمی دیگر این است که فرآورده‌های آن نه‌‌تنها در عمق علمی غنی باشند؛ بلکه تجلی اخلاق، معنویت و خداباوری نیز در آن‌ها دیده شود. این ویژگی‌ها هنگامی تحقق می‌یابد که استادان، معاونان و مسئولان حوزه خودشان مظهر این صفات باشند. اگر فضای عمومی حوزه‌ها چنین باشد، طبیعی است که طلاب تازه‌وارد نیز تحت تأثیر این فضا قرار گرفته و به همان مسیر هدایت خواهند شد.
فراست آیت‌الله حائری(ره) در شناخت استعداد رهبری
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در ادامه، به داستانی معروف درباره دوران تحصیل رهبر معظم انقلاب اشاره کرد و گفت: ایشان خود نقل کرده‌اند که در قم خدمت مرحوم آیت‌الله حائری(ره) تلمذ می‌کردند و ترقی خویش را در ادامه تحصیل در قم یا مشرف‌شدن به نجف می‌دیدند؛ اما هنگامی که بیماری چشم پدرشان پیش آمد، دچار اضطراب شدند که چه کنند؛ در قم بمانند یا به مشهد بازگردند.
رهبر معظم انقلاب نقل کرده‌اند: در این‌باره بسیار متحیر بودم تا اینکه تهران خدمت آیت‌الله ضیاء آملی(ره) رفتم و با ایشان مشورت کردم. پس از تأمل فرمودند: «برگردید مشهد؛ خدایی که می‌تواند این امور را در قم و نجف به شما بدهد، در مشهد هم می‌دهد.» وقتی این سخن را شنیدم، تمام دغدغه‌ام از بین رفت. سپس نزد مرحوم آیت‌الله حائری رفتم و گفتم: پدرم بیمار است و باید به مشهد بازگردم. ایشان فرمودند: «نباید بروی!» دوباره عرض کردم که پدرم بیماری چشم دارد؛ اما باز همان پاسخ را دادند. این مخالفت نشانه آن بود که آیت‌الله حائری(ره) با فراست الهی استعداد و سیمای رهبری را در وجود ایشان درک می‌کردند و می‌دانستند که ایشان ظرفیت‌های والایی برای ترقی دارد؛ به‌همین دلیل نوشته‌های درس بیع خود را به ایشان دادند تا در مشهد تکمیل کنند.
شناخت عمیق رهبر معظم انقلاب از حوزه
آیت‌الله شب‌زنده‌دار خاطرنشان کرد: رهبر معظم انقلاب، حوزه را به‌خوبی می‌شناسند؛ سال‌ها در حوزه تدریس کرده‌اند و وظایف یک محصل مجد و پرتلاش حوزوی را به بهترین نحو انجام دادند. افزون بر این، ایشان در اسلام‌شناسی نیز تبحری ویژه دارند و در زمان حاضر، کسی را سراغ ندارم که در ابعاد اجتماعی و سیاسی اقوی از ایشان باشد.
وی افزود: سال‌ها توفیق داشتم، شب‌های پنجشنبه در جلسات علمی رهبر معظم انقلاب حضور پیدا کنم. حقیقتاً در فهم کتاب و سنت و در معناکردن روایات، از بسیاری از بزرگان برجسته‌تر به نظر می‌رسیدند و توانایی ویژه‌ای در درک روایت و مقصود اهل‌بیت(ع) داشتند.
روحیه اخلاص و قصد قربت رهبر معظم انقلاب
آیت‌الله شب‌زنده‌دار، اجتهاد را فهم بیان معصومان(ع) دانست و تأکید کرد: این فهم با انس مداوم با کتاب و سنت، کثرت مراجعه به روایات و عنایت خاص خداوند حاصل می‌شود. افزون بر این، قصد قربت و روح الهی رهبر معظم انقلاب قابل توجه است. ایشان خود نقل کرده‌اند: «هر بار که دستگیر می‌شدم، انگار خدا را می‌دیدم.» همچنین بعد از حادثه انفجار مسجد ابوذر، هنگامی که به هوش آمدند، فرمودند: «به اعمال گذشته‌ام نگاه کردم و دیدم، هیچ چیز قابل عرضه‌ای به خدا ندارم. همان‌جا تصمیم گرفتم، هیچ کاری نکنم مگر برای خدا.»
وی افزود: ایشان تصمیم داشتند، پس از بهبودی، در قم درس تفسیر را آغاز کنند که اگر محقق می‌شد، قم دچار تحولی بزرگ در حوزه تفسیر می‌شد؛ اما با همان روحیه اخلاص و تصمیم جدی برای خدمت به خدا و مردم، مسئولیت ریاست جمهوری را پذیرفتند و بزرگان به ایشان گفتند: «مگر نگفتید هیچ کاری نخواهید کرد جز برای خدا؟ این وظیفه‌ای است که بر عهده شما قرار گرفته است.»
هدایت‌های رهبر انقلاب و وظیفه حوزه‌های علمیه
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در بخش دیگری از سخنان خود، با اشاره به پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی خطاب به حوزه‌های علمیه، اظهار کرد: رهبر انقلاب اسلامی، حوزه و اسلام را به‌خوبی می‌شناسند و تجربه مراحل مختلف را در نظام اسلامی پشت‌سر گذاشته‌اند؛ بنابراین جامع‌الشرایط هستند و هدایت‌های ایشان اثرگذار خواهد بود. ما باید این هدایت‌ها را مغتنم بشماریم و به‌ویژه در بیانیه اخیر ایشان نکات کلیدی را جدی بگیریم. شورای‌عالی حوزه نیز به‌‌صورت جدی در تلاش است که این رهنمودها مورد توجه قرار گیرد و در مسیر تحقق آنها گام‌های مؤثر برداشته شود.
وی ادامه داد: وظیفه شورای‌عالی، مدیریت حوزه و معاونان آموزشی این است که در این زمینه برنامه‌ریزی دقیق و گام‌های عملی جدی بردارند؛ اما نکته مهمی که بارها تأکید کرده‌ام، این است که همان‌طور که تاریخ حوزه‌های علمیه نشان می‌دهد و حتی در زندگی بزرگانی که نقطه‌های عطف در علوم مختلف جهان شدند، پیداست که برنامه‌ریزی‌ها و ابتکارات شخصی و علاقه‌مندی‌های فردی نقشی بسیار مهم دارند. نباید طلاب منتظر بمانند که حتماً برنامه‌ای مدون و رسمی از سوی حوزه ارائه شود تا حرکت کنند؛ هر فرد می‌تواند و باید برای خود برنامه داشته باشد.
اهمیت ابتکارهای فردی در مسیر علم‌آموزی
آیت‌الله شب‌زنده‌دار به نمونه‌هایی تاریخی اشاره کرد و گفت: در احوالات میرزا مجتهد تبریزی(ره) نقل شده است که امام خمینی(ره) و میرزا خلیل کمره‌ای(ره) نزد ایشان کتاب «نقد فلسفه داروین» را خواندند. در آن زمان حوزه برنامه رسمی برای این موضوع نداشت؛ اما امام و آقای کمره‌ای خود تشخیص دادند که باید در این زمینه دانش کسب کنند. مرحوم مجتهدی علت مراجعه این دو بزرگوار را آشنایی او با زبان‌های خارجی و اصطلاحات اروپایی آن کتاب دانسته بود؛ حتی نقل شده که امام خمینی(ره) قرار بود، از ایشان ریاضی بیاموزد و خود فلسفه را به او تدریس کند. این روایت که در جلد چهارم کتاب «جرعه‌ای از دریا» آمده است، درس بزرگی برای ماست.
وی خاطرنشان کرد: این حرکت‌ها ناشی از انگیزه الهی امام خمینی و میرزا خلیل کمره‌ای(ره) بود و نه از برنامه رسمی حوزه؛ بنابراین معاونت‌ها باید زمینه‌ساز چنین انگیزه‌هایی باشند. مدارس نیز می‌توانند با تشکیل کلاس‌های متنوع و دعوت از اساتید صاحب‌نظر، بستر این مسیر را فراهم کنند؛ اما نباید تلاش علمی طلاب صرفاً محدود به این برنامه‌ها باشد. اشتباه است که حوزه را تنها به کتاب‌های خاص محدود کنیم. نباید مانع ابتکارها و سلیقه‌های علمی خلاق شویم که در ذهن طلاب جرقه می‌زند. این موضوع باید بسیار جدی گرفته شود.
توجه به نیازهای روز و سنت‌های پژوهشی حوزه
دبیر شورای‌عالی حوزه‌های علمیه گفت: من در سن شانزده‌ سالگی شاهد بودم که والد(ره) و آیت‌الله مصباح(ره) کتاب‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی را تهیه کردند و حتی از فردی که این رشته‌ها را در دانشگاه خوانده بود، دعوت کردند تا هفته‌ای یک جلسه این کتاب‌ها را با هم مطالعه کنند. چرا؟ چون خود به این نتیجه رسیده بودند که برای پاسخ به جوانان و فرهنگیان، باید بر آنچه آنان می‌خوانند، مسلط باشند تا بتوانند، پرسش‌های‌شان را پاسخ دهند. این همان انگیزه الهی و خودجوش است که باید در طلاب نیز تقویت شود.
وی افزود: هدایت مسئولان حوزه باید به‌گونه‌ای باشد که انگیزه‌های علمی در طلاب ایجاد شود. مباحثات تکمیلی باید بر عهده خود طلاب باشد؛ زیرا برای همه موضوعات نمی‌توان کلاس رسمی تشکیل داد. اکنون که در نظام اسلامی با پرسش‌های نوپدید و موضوعات جدید روبه‌رو هستیم، نیازمند پژوهش‌های عمیق و جدی هستیم.
چرا طرح «حوزه آزاد» تصویب شد؟
آیت‌الله شب‌زنده‌دار تأکید کرد: باید برنامه‌ریزی شود تا طلاب پس از رسیدن به مرتبه‌ای از تحصیل، لجنه‌های تحقیقی چندنفره و مباحثات جدی تشکیل دهند. این سنت‌های کارآمد حوزه، امروز تا حدی مهجور شده‌اند؛ درحالی‌که اهمیت فراوان دارند. شورای‌عالی حوزه، طرح «حوزه آزاد» را برای احیای همین سنت‌ها تصویب کرده است تا این روحیه دوباره زنده شود.
دبیر شورای‌عالی حوزه‌های علمیه افزود: نظام تدریس و تدرس و تعلیم و تعلم، در حوزه نقشی کلیدی در شکوفایی علمی طلاب، تقویت شخصیت آنان و ارتقای معرفت دارد. اشتباه است که حوزه را تنها به کتاب‌های خاص محدود کنیم. نباید مانع ابتکارها و سلیقه‌های علمی خلاق شویم که در ذهن طلاب جرقه می‌زند. این موضوع باید بسیار جدی گرفته شود.
فقه معاصر و نیازهای نوپدید جامعه
وی با اشاره به گستردگی مسائل فقه معاصر، اظهار کرد: ببینید فقه امروز چقدر موضوعات جدید و روزمره زندگی انسان‌ها را در بر می‌گیرد؛ از بانک‌ها و شرکت‌ها گرفته تا صندوق‌ها و بیمه‌ها. آیا این مسائل نباید در کتب درسی سطوح و درس خارج مورد بحث و بررسی قرار بگیرند؟ طلاب و اساتید باید با این موضوعات آشنا شوند، روشنگری در این زمینه صورت گیرد، نظرات آنان شنیده شود و مباحثه و تبادل نظر گسترش یابد.
آیت‌الله شب‌زنده‌دار در پایان تأکید کرد: اگر به این موضوعات مهم توجه نکنیم، حوزه با خسارت عظیمی روبه‌رو خواهد شد. در این‌صورت، آن سابقه درخشان حوزه‌های علمیه که در علم و معنویت درخشیده است و میراث بزرگانی مانند امام خمینی(ره) و دیگر بزرگان که در علم، تقوا و ایثار در راه خدا پیشتاز بودند، از دست خواهد رفت.

  حوزه علمیه قلب رویارویی تمدنی با حرکت‌های استکباری دنیاست آیت‌الله اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه کشور نیز 9شهریور در آیین اختتامیه اجلاسیه دو روزه معاونان آموزش حوزه‌های علمیه سراسر کشور که در سالن آیت‌الله حائری(ره) مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه در قم برگزار شد،
با اشاره به وظیفه‌ امروز حوزه‌های علمیه خاطرنشان کرد: ما امروز میراث‌دار آن تطورات هستیم. حوزه، امانت‌دار هدایت مردم از سوی ائمه‌ هدی(ع) است. این جایگاه حوزه است که باید آن را پاس بداریم.
وی تأکید کرد: ما و شما تنها مسئول یک نظام آموزشی یا صرفاً علمی نیستیم. ما حاملان یک فکر بزرگ الهی و استمرار رسالت و امامت در طول نسل‌ها و قرن‌ها هستیم. آموزش ما، باید در مسیر این رسالت عظیم قرار بگیرد. این امانت سنگینی است که بر دوش حوزه و حوزویان نهاده شده و آن شأن اصلی ماست که نباید آن را ساده پنداشت.
آیت‌الله اعرافی در بخش دوم سخنان خود، با محوریت توصیه‌ها و تأکیداتی خطاب به معاونان آموزش حوزه‌های علمیه سراسر کشور، نکات مهمی را مطرح کرد و با یادآوری برخی سیاست‌های کلان مدیریت حوزه، گفت: در این دوره‌ها، به‌ویژه در سال‌های اخیر، سیاست مدیریتی ما بر تفویض اختیار استوار بوده است؛ البته تفویض اختیاری هوشمندانه، همراه با مراقبت لازم.
عضو شورای عالی حوزه افزود: یکی از محورهای مهم، ارتقاء و تعالی حوزه‌های علمیه‌ شهرها و استان‌هاست. این تعالی باید به ‌گونه‌ای باشد که هر حوزه حداقل در قامت پاسخگویی به نیازهای همان شهر و استان بتواند بدرخشد و نقش ایفا کند؛ درنتیجه، شاهد تنوع و تعدد حوزه‌های معیار، خوب و راغی در سراسر کشور باشیم.
آیت‌الله اعرافی با اشاره به جایگاه ممتاز قم، تصریح کرد: قم یک کانون بی‌بدیل در تاریخ حوزه‌های علمیه است. اگر بخواهیم سرجمع و معدل همه دستاوردهای حوزه‌ها را بررسی کنیم، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، آنچه در قم رقم خورده، یا بی‌نظیر است یا بسیار کم‌نظیر.
مدیر حوزه‌های علمیه تأکید کرد: این جایگاه باید حفظ شود و این سیاست درست است؛ اما نباید حفظ این کانون به‌بهای تهی‌شدن استان‌ها و شهرهای ما از علمای بزرگ، فقها، مبلغان توانمند و نیروهای ماهر باشد. نباید همه چیز در قم متمرکز شود. این سیاستی بود که در طی این‌ سال‌ها به‌طور ویژه دنبال شده است.
وی خطاب به معاونان آموزش تأکید کرد: معاونت آموزش به‌عنوان نقطه محوری حوزه، وظیفه دارد، این سیاست را عملیاتی کند؛ یعنی هم اختیارات را بپذیرد و بار امانت را بر دوش بگیرد و هم با هوشمندی، نظارت و ارتقای کیفی همراه شود. از سوی دیگر، کیفیت را ارتقا دهد تا بتوانیم، حوزه‌هایی متنوع، قوی و پاسخگو به نیازهای جدید داشته باشیم.
آیت‌الله اعرافی با اشاره به دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی کشور خاطرنشان کرد: وقتی امروزِ یک استان را با پنجاه سال پیش مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که همه چیز تغییر کرده است؛ از ضریب سواد و تحصیلات عالی گرفته تا فرهنگ عمومی، سبک زندگی و ارتباطات. حوزه باید در قامت این تغییرات ظاهر شود. نمی‌توان با همان نگاه پنجاه سال پیش به آموزش حوزه نگاه کرد. باید متناسب با تطورات فرهنگی، حوزه را بازتعریف کرد.
وی گفت: مدیریت‌های استانی و مدارس به‌ویژه معاونت آموزش که ستون فقرات کار هستند، باید مسئولیت‌پذیری و اختیارات بیشتر از یک‌سو و تلاش برای حفظ کیفیت از سوی دیگر و به‌ویژه ارتقا به سمتی که بتواند، به نیازهای روزگار جدید لااقل در شهر و استان‌ خود پاسخ بدهد و همزمان با اینها پشتیبان حوزه کانونی و مرکزی مثل قم باشد. این نکات کلیدی است که بر دوش شما قرار دارد و باید برای آنها تدبیر کنید.
آیت‌الله اعرافی در بخش بعدی سخنان خود، با تأکید مجدد بر جایگاه آموزش در منظومه مدیریت حوزه، گفت: بارها گفته‌ام که آموزش جایگاه محوری در مدیریت حوزه دارد. هرگز نمی‌خواهیم، شأن معاونت‌ها و بخش‌های دیگر را پایین بیاوریم، همه محترم، لازم و مهم هستند؛ اما بار اصلی حرکت بر دوش آموزش است.
وی ادامه داد: این جایگاه رفیع و ارزشمند، وظیفه شما را سنگین‌تر می‌کند. از دوره‌ مسئولیت در جامعة‌المصطفی تاکنون که در حوزه هستیم، همواره این را گفته‌ام که آموزش دو مسئولیت دارد: نخست، اجرای آیین‌نامه‌ها، ضوابط و کارهای محوله که باید با دقت اجرا شود؛ اما دوم که بسیار مهم‌تر است، این است که آموزش باید روح پژوهشی، اخلاقی، معرفتی و اندیشه‌ای را در سراسر نظام آموزشی اشراب و انفاذ کند.
وی با انتقاد از نگاه سطحی به آموزش افزود: کار شما فقط برگزاری کلاس و کنترل دروس نیست. این‌ها لایه اول آموزش است؛ اما اصل کار آن است که آموزش، پژوهش‌محور، اخلاق‌مدار، تبلیغ‌مبنا و انسان‌ساز باشد. این چهار محور کلیدی، باید در بطن نظام آموزشی حوزه تجلی یابد.
وی با اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب درباره «حوزه پیشرو و سرآمد»، گفت: بر اساس آن تعابیر بلند و راهبردی، ما باید در نظام آموزشی‌مان این ویژگی‌ها را نهادینه کنیم: روح تحقیق و اندیشه‌ورزی، معنویت و اخلاق، ظرفیت تبلیغی و انسان‌سازی. افزون بر اینها، حوزه باید رویکرد بین‌المللی، اجتماعی و سیاسی نیز داشته باشد و این امور نباید در سطح برنامه‌های پیوسته و به‌صورت ترکیب انضمامی، بلکه باید به‌صورت ترکیب اتحادی در آموزش ما جاری باشد.
آیت‌الله اعرافی در ادامه، با توضیح مفهوم «ترکیب اتحادی» گفت: ما نمی‌خواهیم مفاهیمی مثل اخلاق، تبلیغ، پژوهش و بین‌الملل را به‌شکل انضمامی در کنار کلاس‌های درسی بگنجانیم؛ بلکه می‌خواهیم این‌ها در روح آموزش به ‌صورت ترکیب اتحادی درهم تنیده شوند؛ یعنی کلاس درس به‌گونه‌ای باشد که تحقیق، سکه‌ رایج آن باشد؛ تربیت و اخلاق در آن موج بزند و قابلیت تبلیغ و تأثیر اجتماعی در آن نهادینه شده باشد.
وی خطاب به معاونان آموزش حوزه‌ها گفت: خود شما باید برای اشراب و انفاذ این مفاهیم در بطن آموزش طراحی کنید؛ البته در ستاد نیز کارهایی باید انجام شود؛ اما بار اصلی بر دوش شماست. آموزش حوزه امروز باید مبدأ یک تحول عمیق در همه ساحت‌های تربیت طلبه باشد؛ تربیتی که فقط علمی نباشد؛ بلکه مؤمن، محقق، مروج، اخلاق‌مدار و اهل درد و رسالت باشد.
آیت‌الله اعرافی با تمرکز بر نکات راهبردی و عملیاتی، به هفت محور کلیدی دیگر اشاره کرد که هرکدام نقش مهمی در آینده آموزش حوزه و نقش آن در تمدن اسلامی دارند.
عضو خبرگان رهبری، با تأکید ویژه بر اهمیت کلاس درس، گفت: واضح و آشکار است که همه ما، از مسئولان ستاد گرفته تا مدیریت مدارس و مراکز، حلقه‌های پشتیبانی برای یک نقطه کانونی هستیم و آن نقطه‌ اصلی، کلاس درس و رابطه استاد و شاگرد است.
وی با اشاره به تاریخ حوزه‌های علمیه، افزود: در روزگاری هیچ‌‌یک از این پشتیبانی‌ها نبود؛ اما در همان شرایط سخت و محدود، طلبه‌ها راه خود را پیدا می‌کردند، درس می‌خواندند و بزرگانی تحویل جامعه داده شد. امروز چون گستردگی ایجاد شده و مسائل جدیدی پدید آمده، نظام پشتیبانی چندلایه شکل گرفته است؛ از شورای عالی تا ستاد مرکزی، ستاد استانی، مدیریت مدارس و کادر اجرایی.
مدیر حوزه‌های علمیه هشدار داد: اگر همه این پشتیبانی‌ها به ارتقای کلاس درس نینجامد و از دل این کلاس‌ها انسان‌های بزرگ برای ایران، اسلام و انقلاب تربیت نشوند، همه این ساختارها عبث خواهد بود.
آیت‌الله اعرافی آینده را حساس، پیچیده و دشوار توصیف و تأکید کرد: آینده پیش رو، هم فرصت‌های بزرگ در بر خواهد داشت و هم تهدیدهای بزرگ که آدم‌های بزرگ می‌طلبد نه آدمی که فقط یک درسی خوانده باشد و چهار تا مطلب بداند؛ بلکه آدم‌هایی در تراز دنیای جدید و انقلاب اسلامی می‌خواهد.
وی خاطرنشان کرد: حوزه علمیه قلب رویارویی تمدنی با حرکت‌های استکباری دنیاست. این قلب با علم و اخلاق و آگاهی اجتماعی و سیاسی، می‌تواند بتپد و به بدنه دین‌داری در دنیای معاصر خون پمپاژ بکند و این رسالت آموزش است و این چیزی است که در کلاس رقم می‌خورد.
مدیر حوزه‌های علمیه خاطرنشان کرد: همه اقدامات آموزشی باید برای کلاسی باشد که آن کلاس خوب شکل بگیرد و آموزش و تربیت در آن محقق شود و استاد، محور آن باشد. ما برای استاد باید قدم‌های بزرگ‌تری برداریم؛ هم معرفت استاد و دانش‌افزایی و رشد و ارتقای او، هم منزلت استاد و هم معیشت استاد، هر سه لازم است که البته قدم‌هایی برداشته شده و کارهای بزرگتری هم باید انجام شود که در دست اقدام است.
آیت‌الله اعرافی، گروه‌های علمی تربیتی را یکی از مهم‌ترین ابزارهای بازسازی و ارتقای نظام آموزش دانست و گفت: گروه‌های علمی تربیتی باید بازخوانی، احیا و ارتقا یابند. در دوره‌های قبل شاخص‌ها و دستورالعمل‌هایی تدوین شد؛ اما هنوز کافی نیست. معنای گروه علمی این است که استاد وارد میدان راهبری شود، نه فقط در کلاس، بلکه در برنامه‌ریزی، تدوین، ارتقای محتوا و نظارت علمی.
وی با اشاره به مدیریت جدید معاونت آموزش، از حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی به‌عنوان فرصتی مغتنم یاد کرد و خواستار همکاری و هم‌افزایی بیشتر استان‌ها برای بازخوانی و تقویت گروه‌های علمی شد.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه، با اشاره به اینکه سطوح عالی، درس خارج و رشته‌ها یا دوره‌های تخصصی، سه محور از محورهای اصلی تعالی حوزه‌ها هستند، گفت: در این محورها هم پیش رفتیم و دستاورد سال‌های اخیر به‌خصوص دوران بعد از کرونا در درس خارج این است که درس خارج رسمی که نبود، اکنون ۴۰ تا ۵۰ تا است. به حدود ۱۰۰ رشته‌محل در استان‌ها رسیدیم و سطوح عالی هم خیلی جاها داشت و به‌تدریج رسمی و تقویت شد؛ اما کافی نیست. این سه محور از کارهای اصلی شماست که باید آن را پاس بدارید و در کنار آن، رشد کمی و به‌ویژه عمق کیفی این سه محور رسالت شماست و شما باید دائماً عمق و ارتقای این محورها را دنبال کنید.
آیت‌الله اعرافی با اشاره به حدود ۱۰۰ هزار روحانی فعال در جامعه که خارج از چرخه رسمی آموزش حوزه هستند، گفت: این طلاب در کارویژه‌های روحانیت مثل امین و هجرت یا در نهادهای مختلف مثل آموزش‌ و پرورش و نیروهای مسلح مشغول‌اند. اینها اصحاب علمی شما هستند. ما در قبال رشد علمی و پاسداشت معرفتی این جمعیت نیز مسئولیت داریم.
مدیر حوزه‌های علمیه، از برنامه‌هایی مانند دوره‌های نیمه‌‌حضوری علمی و تربیتی برای این طلاب سخن گفت و خواستار تمرکز جدی و نگاه سرپرستی علمی معاونان آموزش نسبت به جامعه دانش‌آموختگان شد.
وی با تأکید بر پاسداری از سنت‌های حوزوی، گفت: واقعاً ما نباید تعصب داشته باشیم که تحول و تغییر و تطور را نپذیریم و از آن طرف هم، نباید از کسانی باشیم که دستاوردهای قوی، تجربه‌های ممتاز و سنت‌های عمیق حوزه را که در طول تاریخ این‌همه نتیجه داده و به انقلاب اسلامی انجامیده، کم بشماریم. ما اصالت‌های خود را باید با قدرت حفظ کنیم، سنت‌های عمیق حوزه را که قوائم امتداد حوزه و سنت‌های درستی هم هستند، پاس بداریم؛ در عین اینکه ما باید از تجارب دنیای جدید هم استفاده کنیم.
آیت‌الله اعرافی با اشاره به اصلاحیه سطوح عالی و متون و منابع آموزشی حوزه که در قم آغاز شده است، از پیشرفت‌های صورت‌گرفته قدردانی کرد و خواستار ارائه و ترویج گسترده این اصلاحات شد و بر ضرورت برنامه‌ریزی دقیق و تدبیر ویژه برای مباحث فقه معاصر و دروس تمهیدیه آن تأکید کرد.
مدیر حوزه‌های علمیه کشور، با اشاره به اهمیت حمایت از نخبگان و استعدادهای برتر، از معاونان آموزش استان‌ها خواست تا شخصاً و به‌شکل جدی سرپرستی علمی این افراد را بر عهده بگیرند و در صورتی که استعداد آنها در استان اشباع نشود، راهنمایی کنند تا این استعدادها به قم منتقل شوند. وی بر استمرار گردش علمی به قم به‌عنوان امری ضروری تأکید کرد.
آیت‌الله اعرافی همچنین بر لزوم برنامه‌ریزی مستمر در حوزه‌ جذب و پذیرش طلاب با هدف حفظ کیفیت و کمیت مناسب تأکید کرد و تقویت کتابخانه‌ها و توسعه نرم‌افزارهای آموزشی را از اولویت‌های مهم دانست و توجه ویژه به مسابقات علمی و المپیادهای تخصصی را خواستار شد.
مدیر حوزه‌های علمیه، آموزش مجازی را به‌ویژه برای سطوح بالاتر که فارغ‌التحصیلان به سمت استخدام و فعالیت تخصصی حرکت می‌کنند، نیاز ضروری حوزه دانست و بر ساماندهی دقیق و رعایت دقت‌های لازم در این زمینه تأکید کرد.
آیت‌الله اعرافی بر ساماندهی مدارس حوزه‌های علمیه تأکید و خاطرنشان کرد: مدارس در هر شهر باید حفظ شوند؛ زیرا هر مدرسه به‌مثابه مشعل هدایت همان منطقه است و همه باید در جهت استمرار فعالیت آموزشی مدارس همت بگمارند. طرح ساماندهی طلاب و روحانیون که از قم و سایر شهرها آغاز شده است نیز باید با جدیت ادامه یابد.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه، با اشاره به پایان‌یافتن برنامه پنج‌ساله آزمایشی حوزه، بر اجرای برنامه پنج‌‌ساله دوم حوزه‌های علمیه در استان‌ها و شهرها تأکید کرد و خواستار ایفای نقش مؤثر و قوی معاونت آموزش در این برنامه شد.

   ورود حوزه‌ به مرحله جدید تحول آموزشی معاون آموزش حوزه‌های علمیه نیز در این مراسم، با اشاره به پیام مهم رهبر انقلاب اسلامی در خصوص «حوزه پیشرو و سرآمد»، آن را از مهم‌ترین دستاوردهای همایش سده دانست و اظهار کرد: در پیام تاریخی رهبر معظم انقلاب اسلامی، به نحوه بازتأسیس حوزه در دوره خفقان رضاخانی اشاره شده است؛ ایشان فرمودند: در زمانی که کشور در بدترین شرایط دینی و فرهنگی به سر می‌برد و سلسله منحوس پهلوی در اوج قدرت و دین‌ستیزی بود، طلوعی رخ داد و خورشیدی درخشید که توانست، جریان علمی و دینی حوزه را دوباره احیا کند.
وی افزود: در اوج شرایط بد اجتماعی که از دوران قاجار وجود داشت، مرحوم حاج شیخ، زمانی که آیت‌الله محمدتقی شیرازی(ره) هم هنگام آمدن و هم در سفر دوم که ایشان در عراق مستقر بودند، نامه‌ای به او می‌نویسد و تأکید می‌کند که شما بیایید عراق و برای مرجعیت آینده؛ در حوزه عراق به شما نیازمندیم؛ اما حاج شیخ(قد) در نامه خود از وضع بد دین در ایران یاد می‌کند و می‌گوید: امروز تکلیف من این است که بتوانم، این اوضاع نابسامان دینی را سامان دهم و این را وظیفه خود می‌داند.
نگاه راهبردی حاج شیخ(قد) به نهادسازی علمی
معاون آموزش حوزه‌های علمیه، با تحلیل تصمیم راهبردی حاج شیخ برای بازتأسیس حوزه علمیه قم گفت: نکته جالب این است که حاج شیخ برای ساماندهی، نگفت که خودش به شهرهای مختلف برود و تبلیغ کند؛ بلکه تصمیم گرفت یک پایگاه علمی تأسیس کند که این پایگاه مشکل معرفتی ایران را حل کند. این راهکار برای ماست که کسانی بتوانند کادرسازی کنند و کار زیربنایی انجام دهند و این چرخه را ادامه دهند. گرچه نیازهای میدانی هم وجود دارد و آنجا هم، محل تکلیف است و باید حضور داشت؛ اما فردی که بتواند برای آینده کادرسازی کند و ده‌ها استاد، مبلغ و سخنور تربیت کند، باید همانند حاج شیخ در جایگاه کادرسازی اقدام کند.
وی تأکید کرد: حاج شیخ حل چالش‌های اجتماعی و اوضاع نابسامان دینی را در تقویت و تأسیس حوزه در ایران دید و در طول بیش از یک دهه، افرادی تربیت کرد که منشأ تأسیس حوزه علمیه در ایران شدند. رهبر انقلاب اسلامی نیز در پیام خود به این نگاه تاریخی و فرصتی که اگر کسی به آن ایام نگاه کند، می‌گوید: دیگر کاری نمی‌شد کرد و اوضاع از دست ما خارج شده بود و همه راه‌ها مسدود بود، اشاره کردند که حاج شیخ(ره) در اوج خفقان و تهدید نسبت به دین و مناسک دینی، فرصتی ایجاد کرد و حوزه را بازتأسیس نمود.
رونمایی از آثار جدید در همایش سده
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی در ادامه، گزارشی از اقدامات علمی انجام‌شده پس از همایش سده ارائه و بیان کرد: در این همایش دو مجموعه مهم رونمایی شد؛ نخست، مجموعه آثار آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) که برای نخستین‌‌بار برخی از این آثار منتشر می‌شود. مجلداتی از تقریرات اصولی ایشان نیز در حال آماده‌سازی است و تا سالگرد همایش، به مجموعه اضافه خواهد شد.
وی اضافه کرد: مجموعه دوم نیز شامل مقالات و کتب مرتبط با تاریخ دانش و عملکرد حوزه علمیه است که بیش از ۳۰۰ نویسنده در تهیه آن مشارکت داشته‌اند و هر مقاله، تحت نظارت چندین ارزیاب علمی قرار گرفته است. این مجموعه نقش مهمی در بازخوانی و مستندسازی تاریخ تحلیلی حوزه دارد.
روایت تاریخی دانش در حوزه‌های مختلف
معاون آموزش حوزه‌های علمیه، با اشاره به تدوین تاریخ دانش در رشته‌های مختلف علمی حوزه گفت: برای نخستین‌‌بار تاریخ دانش فقه در قم، تاریخ دانش تفسیر در قم و سایر علوم حوزوی به‌‌صورت مستند در قالب مجلداتی بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ صفحه آماده شده است؛ اما ای‌ کاش این اقدام دو دهه زودتر انجام می‌شد تا از حضور نسل شاگردان حاج شیخ بهره می‌بردیم و سخنان آنان را ثبت و ضبط می‌کردیم؛ اما با این حال، اقدام انجام‌شده در این مقطع نیز بسیار ارزشمند و مغتنم است.
انتشار نرم‌افزاری مجلدات همایش سده
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی، همچنین از آماده‌سازی ۲۶ مجلد از مجموعه‌های تهیه‌شده خبر داد و گفت: این آثار به‌‌صورت چاپ دیجیتال تهیه شده و نسخه نرم‌افزاری آن نیز عرضه خواهد شد تا امکان استفاده وسیع‌تری فراهم گردد. علاوه بر این، دبیرخانه همایش سده همچنان فعال است و مجلدات دیگری در زمینه‌های مختلف علمی و تاریخی در دستور کار قرار دارد.
وی در ادامه تأکید کرد: رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام مهم خود به حوزه، تعریفی جامع و کلان از حوزه علمیه ارائه می‌دهند و آن را نه‌تنها یک پایگاه علمی و تربیتی، بلکه نهادی با رویکردهای سیاسی و اجتماعی معرفی می‌کنند. ایشان پیام خود را در پنج بخش تنظیم کرده و نکات متعددی را درباره آینده حوزه مطرح می‌کنند که این مسأله هم حائز اهمیت فراوان است.
حوزه علمیه قم؛ حوزه‌ای موفق از نگاه رهبر انقلاب اسلامی
معاون آموزش حوزه‌های علمیه اظهار کرد: یکی از نکات بسیار مهم پیام رهبر انقلاب اسلامی این است که حوزه علمیه قم را حوزه‌ای موفق تلقی می‌کنند. این تعریفی صریح و بی‌تعارف است. اگرچه نسبت به کلیت و جهت‌گیری حوزه نکاتی مطرح کرده‌اند؛ اما به‌صراحت حوزه قم را موفق نامیده‌اند. این موضوع خود، یکی از موفقیت‌های بزرگ حوزه علمیه قم است
وی افزود: اگر حوزه قم موفق نبود، نمی‌توانست، بسترهای لازم را در طول ادوار گذشته و به‌‌ویژه در این دوره فراهم کند و زمینه‌های تحقق افق ترسیم‌شده در پیام رهبر انقلاب اسلامی فراهم نمی‌آمد. این نشان می‌دهد که رهبر انقلاب اسلامی نگاه کلان و مثبت خود را به حوزه داشته و بستر، شرایط و زمینه‌های لازم را در حوزه علمیه قم مناسب دیده‌اند.
ضرورت سرعت‌بخشیدن به تحولات و سنگینی مسئولیت‌ها
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی گفت: رهبر انقلاب، با بیان نکاتی درباره سرعت تحول و رشد حوزه و چشم‌انداز آینده، وظیفه همه دست‌اندرکاران را سنگین معرفی کرده‌اند؛ اما با این حال، بستر حوزه علمیه قم را برای این حرکت مناسب می‌دانند و مسیر طی‌شده را تأیید می‌کنند.
تحولات دانشی بین ‌نسلی و زمان‌بر بودن شکل‌گیری رشته‌های علمی
معاون آموزش حوزه‌های علمیه، به روند تاریخی شکل‌گیری رشته‌های علمی اشاره و بیان کرد: تحولات دانشی یک فرآیند بین‌ نسلی است. وقتی عرصه‌ علمی جدید ایجاد می‌شود، برای تبدیل‌شدن به یک رشته علمی معتبر و گسترش آن، زمان و فرصت می‌طلبد. این روند نیازمند تولید دانش، تبدیل محتملات به گزاره‌های علمی و پذیرش نظریات توسط صاحب‌نظران است که بعدها به مجوزهای آموزش رسمی منجر می‌شود.
این استاد حوزه افزود: تجربه نشان می‌دهد که در مراحل اولیه پژوهش، نمی‌توان این مباحث را وارد چرخه آموزش کرد؛ زیرا دانش و ادبیات کافی تولید نشده است؛ اما حوزه علمیه قم در دو تا سه دهه اخیر توانسته، این چرخه را در بسیاری از رشته‌ها طی کند و امروز بیش از ۱۰۰ رشته و گرایش علمی با دروس تدوین‌شده دارد که در حال حرکت به سمت کاربردی‌کردن آموزش‌ها هستند.
تداوم مسیر تحول و پاسخ به نیازهای نوین
معاون آموزش حوزه‌های علمیه تأکید کرد: راهی که طی‌شده و دشواری‌های آن باید مدنظر قرار گیرد؛ اما در عین حال نیازها و اقتضائات جدید و تحولات لازم برای پویایی حوزه و پاسخگویی به نیازهای جدید همچنان محفوظ است و باید به آن پرداخته شود.
پیگیری تحولات برنامه‌ای پس از همایش سده
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی اشاره کرد: پس از برگزاری همایش سده در اردیبهشت‌ماه سال جاری، از روز بعد، جلساتی مستمر با مدیر حوزه‌های علمیه و معاونت‌های مختلف، از جمله معاونت آموزش حوزه، آغاز شده است.
وی گفت: حدود ۱۷ سرفصل مرتبط با تحول آموزش فهرست‌بندی شده و به تصویب شورای معاونت رسیده است. موارد مصوب به مدیر حوزه‌های علمیه ارسال و از سوی ایشان ابلاغ شده است و از آن زمان جلسات تخصصی متعددی در معاونت آموزش و با حوزه علمیه قم و کارگروه اساتید برگزار شده که همچنان ادامه دارد.
پیچیدگی‌ها و مراحل طولانی تحول در آموزش حوزه
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی تصریح کرد: برخلاف سایر معاونت‌ها که می‌توان بسته‌های اقتضایی و فوری را فراهم کرد. در آموزش هر نوع تغییر و تحولی، نیازمند طی مراحل مختلف تصویب است و به‌ویژه شورای‌عالی حوزه نقش محوری و ضروری دارد. تغییرات در ریل آموزشی، برنامه‌ها و کتاب‌های درسی صرفاً در اختیار مرکز مدیریت حوزه نیست و دقت و بررسی‌های فراوانی را می‌طلبد که این موضوع، باعث طولانی‌شدن روند تحول می‌شود.
وی ادامه داد: در دو ماه گذشته بیش از ۲۰ جلسه تخصصی در این زمینه برگزار شده است تا ابعاد مختلف تحول در آموزش به‌خوبی بررسی شود. اخیراً برای آنکه فرآیند تکراری و کند پیش نرود، از مباحث اساتید، چند سؤال کلیدی و سیاستی استخراج کرده‌ایم و این سؤالات را برای شورای‌عالی حوزه ارسال کرده‌ایم. این سؤالات، در خصوص چارچوب کلان برنامه تحول حوزه است.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه افزود: یکی از مهم‌ترین این سؤالات این است که آیا حوزه باید از ابتدا دارای یک نظام علمی واحد باشد یا دونظام جداگانه برای پاسخ به نیازهای عمومی و نیازهای تخصصی و اجتهادی طراحی شود؛ یعنی نظامی که بتواند هر دو نیاز مهم حوزه را در چرخه دانش و عملکرد اجتماعی پوشش دهد و طلاب بر اساس توانایی و سلیقه خود در یکی از این دو نظام حضور یابند و یا اینکه نظام آموزش باید به‌شکل طولی و مرحله‌ای پیش برود؛ یعنی ابتدا نظام عمومی شکل بگیرد و سپس شاخه‌های تخصصی و کارکردی شکل بگیرد؟ بر اساس هرکدام از این پیش‌فرض‌ها، سؤالات دیگری نیز مطرح شده که درصورت توافق و ابلاغ، برنامه‌های تحولی دیگر به‌سرعت آماده و پیگیری خواهد شد.
استمرار پیگیری تحول و پاسخگویی به دغدغه‌ها
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی اظهار امیدواری کرد: این سیاست‌ها به‌زودی به نتیجه برسد و ابلاغ شود تا بتوانیم دغدغه‌های رهبر انقلاب اسلامی و مراجع عظام را به‌نحو شایسته پاسخ دهیم؛ دغدغه‌هایی که هم در حفظ و تأکید بر علمیت حوزه و رشد تولید علم است و هم در تعمیق پاسخگویی حوزه به نیازهای جامعه و نظام.
بازخوانی و بازبینی رشته‌ها و سرفصل‌ها
وی در بخش دیگری از سخنان خود تأکید کرد: در کنار برنامه کلان، فعالیت‌های معاونت آموزش در زمینه بازنگری و بازخوانی رشته‌ها و سرفصل‌های درسی با توجه به مقتضیات جدید آغاز شده است: ما باید نگاه‌های نوین را در رشته‌ها جاری کنیم و سرفصل‌ها را مطابق با نیازهای روز بازبینی نماییم. رهبر انقلاب اسلامی نیز بارها تأکید کرده‌اند که مثلاً رشته فلسفه باید امتداد اجتماعی خود را تعریف کند.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه ادامه داد: این تعریف اجتماعی رشته‌ها، به‌ویژه فلسفه، نیازمند پژوهش و بررسی در سطوح تحصیلات تکمیلی (سطوح دو، سه و چهار) است و باید در عناوین دروس و سرفصل‌ها نمود یابد. کارگروه‌های تخصصی مرتبط با این رشته‌ها تشکیل شده‌اند و فرآیند بازبینی ادامه خواهد داشت.
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی تأکید کرد: این اقدامات نیازمند مصوبات کلان نیست و در چارچوب وظایف معاونت آموزش پیگیری خواهد شد و این چرخه بازنگری و به‌‌روزرسانی ادامه خواهد داشت.
سه کمیسیون و ستاد راهبری دانش؛ پایه‌های اصلی تحول
وی در بخش دیگری از سخنان خود، به تشریح اقدامات کلیدی معاونت آموزش در راستای تحقق تحول علمی و تربیتی حوزه پرداخت و گفت: در شهریورماه سه کمیسیون و ستاد راهبری دانش را راه‌اندازی کردیم که به‌عنوان سه پایه اصلی این تحول بزرگ محسوب می‌شوند. یکی از این پایه‌ها مربوط به دروس پایه است؛ موضوعی که شورای‌‌عالی حوزه و جمعی از اساتید نسبت به ضعف موجود در حوزه ادبیات دغدغه‌مند هستند و بر لزوم تحول در این بخش تأکید دارند.
این استاد حوزه علمیه قم افزود: این سؤال مطرح است که آیا باید روش جاری آموزش ادبیات را حفظ کنیم یا تغییراتی بنیادین در آن ایجاد کنیم؟ به‌همین منظور، آیت‌الله اعرافی ستاد راهبری علم را تشکیل دادند و به‌زودی جلسه اول این ستاد که ویژه موضوع ادبیات است، با حضور جمعی از اساتید این حوزه برگزار خواهد شد تا وضعیت موجود، افق پیش ‌رو و تغییرات مورد نیاز به‌طور جامع بررسی شود.
وی ادامه داد: تغییر و تحول فرآیندی ساده نیست و نمی‌توان یک‌باره تمام کتب و روش‌ها را دگرگون کرد. نخستین گام، ارتقای کیفیت و وضعیت موجود در چارچوب برنامه درسی فعلی است.
برگزاری جلسات هم‌اندیشی در فلسفه و فقه
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی همچنین گفت: علاوه بر ادبیات، دو جلسه هم‌اندیشی دیگر نیز با موضوع فلسفه و ارتباط آن با امتداد اجتماعی و همچنین فقه و پاسخ به نیازهای معاصر برگزار خواهد شد. این جلسات مقدمه‌ای برای ورود تدریجی و دقیق به دیگر عرصه‌های علمی است که لازمه تحقق رویکرد مورد مطالبه رهبر معظم انقلاب اسلامی از حوزه به‌شمار می‌روند.
بهره‌گیری از ظرفیت عظیم دانش‌آموختگان حوزه
وی با تأکید بر اهمیت بهره‌گیری از ظرفیت علمی و تجربی طلاب و دانش‌آموختگان حوزه گفت: در بسیاری از حوزه‌های مطالبه‌شده، اساتید و محققان باید وارد میدان شوند. حوزه ما دارای جمعیت قابل توجهی از افراد فارغ‌التحصیل است که آمادگی علمی برای ورود به تحولات زیرساختی علمی و پژوهشی را دارند.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه ادامه داد: نباید تصور شود، تغییر در نظام آموزشی تنها راه تحول است؛ بلکه ده‌ها هزار دانش‌آموخته داریم که دوره‌های آموزشی را گذرانده‌اند و همچنان از نشاط و علاقه علمی برخوردارند. حوزه‌های علمیه در قم و شهرستان‌ها باید از این ظرفیت گسترده به‌نحو مطلوب استفاده کنند.
وی افزود: این جمعیت ارزشمند شامل اساتید، مبلغان و افراد تخصصی در رشته‌های مختلف است که بیش از ۳۵ تا ۴۰ درصد آنان طلاب سطوح عالی هستند. این بستر گسترده و آماده، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است.
نظام دانش در استان‌ها؛ چالش‌ها و فرصت‌ها
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی اظهار کرد: در نظام دانش استان‌ها، با این جمعیت چه اقداماتی انجام داده‌ایم؟ ما برای دانش‌آموختگان برنامه‌های تبلیغی داریم؛ اما آیا برای آنها انجمن‌های علمی، جلسات مباحثه علمی، دوره‌های پودمانی و تکمیلی غیررسمی در نظر گرفته‌ایم؟ لازم نیست همه دوره‌ها منجر به اخذ مدرک یا گواهی شود.
وی تأکید کرد: آموزش حوزه، علاوه بر مسئولیت آموزش رسمی در استان‌ها، عهده‌دار نظام دانش و رشد علمی در این مناطق نیز هست که بخشی از آن دانش‌آموختگان را شامل می‌شود. از ستاد نیز خواسته شده، برنامه‌هایی برای ارتقای این جمع تدوین و اجرا شود.
ارتقای علمی طلاب سطوح عالی؛ وظیفه آینده
معاون آموزش حوزه‌های بیان کرد: طلاب سطوح عالی که طی دهه‌های آینده بار مسئولیت آموزش و رشد علمی حوزه را بر دوش خواهند داشت، نیازمند ارتقای مستمر علمی هستند. جامعه ما نیز هر روز با پرسش‌ها و شبهات علمی جدید روبه‌رو می‌شود و باید آمادگی پاسخگویی داشته باشیم.
وی خاطرنشان کرد: این ارتقای علمی و به‌‌روزرسانی دانش و مهارت‌ها می‌تواند با همکاری معاونت‌های مختلف حوزه و در رأس آنها معاونت آموزش صورت گیرد.
ارتقای کیفی طلاب؛ اولویت اصلی معاونت آموزش
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی در بخش دیگر سخنان خود، به تشریح سیاست‌ها و برنامه‌های معاونت آموزش در جهت ارتقای کیفی طلاب پرداخت و بیان کرد: در بعد آموزش رسمی، ارتقای کیفی طلاب یکی از سیاست‌های اصلی ماست و باید با هم‌فکری و مشارکت تمامی نهادها و مراکز، راهکارهایی عملی و مؤثر بیابیم که علاوه بر توسعه کمی حوزه‌ها، کیفیت آموزشی و تربیتی نیز به‌طور مستمر بهبود یابد. بخش عمده این مسئولیت بر عهده معاونت آموزش است.
اهمیت روحیه تهذیب در فرآیند تعلیم و تربیت
معاون آموزش حوزه‌های علمیه افزود: یکی از مؤلفه‌های مهم ارتقای کیفی، ایجاد و تقویت روحیه تهذیب است؛ زیرا اگر تهذیب همراه با تعلیم و تربیت رشد کند، بستر مناسبی برای پیشرفت علمی فراهم خواهد شد. در این شرایط، طلبه به‌عنوان فردی تکلیف‌مدار، وظایف خود را با جدیت و انگیزه دنبال می‌کند که این امر، باعث تعمیق یادگیری و تربیت اثرگذار می‌شود.
سنجش وضعیت موجود؛ گام نخست ارتقا
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی، با اشاره به ضرورت شناخت دقیق وضعیت موجود، خاطرنشان کرد: اولین اقدام ما برای ارتقای کیفیت، سنجش علمی و تربیتی وضعیت فعلی بود تا بتوانیم با رویکردی علمی و دقیق، وضعیت مدارس و استان‌ها را تحلیل و ارزیابی کنیم.
طراحی سه دسته شاخص برای ارزیابی
وی به‌تفصیل به سه دسته شاخص‌های طراحی‌شده جهت سنجش وضعیت پرداخت و با اشاره به شاخص اول یعنی شاخص‌های مرتبط با سنجش وضعیت علمی مدرسه و استان‌ها، گفت: از سامانه «سراج» معاونت پژوهش که در مدارس فعال است، الگو گرفتیم و قصد داریم، سامانه مشابهی برای بخش آموزش طراحی کنیم. سامانه سراج ۶۰ درصد فعالیت‌ها را در سطح مدارس و ۴۰ درصد را در فعالیت‌های ستادی ثبت می‌کند. ما شاخص‌هایی تعریف خواهیم کرد که بتواند وضعیت علمی مدارس و استان‌ها را به‌خوبی منعکس کند.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه، با اشاره به شاخص‌هایی که رشد علمی طلبه را می‌سنجند، گفت: این شاخص‌ها متفاوت از شاخص مدرسه است و مربوط به رشد علمی و تخصصی هر طلبه است که بر اساس معیارهای مشخص و علمی ارزیابی می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی، در خصوص شاخص‌های رشد، پویایی و ارتقای اساتید نیز گفت: این شاخص‌ها نشان می‌دهد، آیا استاد در حال رشد است یا خیر؛ برای مثال، استادی که سه سال ادبیات تدریس کند و آن را رها کند و سه سال دیگر اصول تدریس کند، یک بعد از رشد علمی استاد است؛ اما رشد تخصصی به این معناست که استاد در همان درس بماند؛ اما هر سال بهتر و دقیق‌تر تدریس کند و بتواند، طلبه را بهتر پرورش دهد و در حوزه تخصصی خود ارتقا یابد.
توجه همزمان به رشد علمی استاد و تخصصی‌شدن
معاون آموزش حوزه، با تأکید بر اهمیت این شاخص‌ها گفت: شاخص‌هایی که هم، به رشد علمی استاد توجه کنند و هم او را در مسیر تخصصی‌شدن یاری دهند، یکی از دغدغه‌های اساسی ماست و در طراحی و پیاده‌سازی این شاخص‌ها تلاش فراوان صورت گرفته است.
ارسال چند طرح مهم به شورای‌عالی حوزه
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی، از ارسال چند طرح مهم به شورای‌عالی حوزه خبر داد که در راستای تحقق دغدغه‌های رهبر انقلاب اسلامی و مراجع عظام تدوین شده‌اند. این طرح‌ها، شامل بسته‌ای پنج‌دسته‌ای از سؤالات چندوضعیتی است که وی تأکید کرد، نیازمند بحث‌های گسترده و زمان‌بری است و می‌تواند مسیر سیاست‌های تحولی حوزه را شفاف و روشن سازد.
وی درباره نخستین طرح افزود: یکی از موضوعات مهم، دوره دوم درس خارج است. در حال حاضر دوره چهار ساله‌ای برای درس خارج فقه و اصول وجود دارد که طلبه‌ها در آن شرکت می‌کنند و سوابق علمی آن‌ها ثبت می‌شود؛ اما علما بر این باورند که دوره درس خارج اصول حداقل باید هشت تا ده سال طول بکشد. در حال حاضر به طلبه‌ها توصیه می‌شود، در این دوره‌ها شرکت کنند؛ ولی ثبت سوابق علمی برای آن‌ها انجام نمی‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی افزود: طرح جدید، پیشنهاد دوره‌ای چهار تا شش‌ساله را می‌دهد که سوابق علمی طلاب ثبت شده و مزایای غیرمدرکی به آنان تعلق بگیرد. این مزایا در حال حاضر شامل طلابی خواهد بود که در سن تحصیل دوره دوم سطح خارج قرار دارند. این طرح ارتباطی با اعطای مدرک تحصیلی ندارد و صرفاً به ثبت سوابق علمی طلاب می‌پردازد.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه گفت: طرح دیگری که به شورای‌عالی ارائه‌شده، به موضوع اعتباربخشی دروس عالی غیر فقه و اصول اختصاص دارد. در حال حاضر تنها درس خارج فقه و اصول به‌طور رسمی سوابق آن ثبت می‌شود؛ اما دروس عالی دیگر مانند تفسیر، فلسفه، اخلاق و رشته‌های مرتبط که سابقه‌ای طولانی در تراث حوزه دارند، هنوز به‌عنوان دروس رسمی محسوب نشده و سوابق تدریس و تحصیل در آن‌ها ثبت نمی‌شود. این موضوع نیز از دغدغه‌های مهم معاونت آموزش است.
وی گفت: طرح بعدی که به شورای‌عالی ارسال شده، مربوط به دروس فوق تخصصی و فوق سطح ۴ است. براساس درختواره دروس، فعلاً بحث آن، درباره فقه و فلسفه است که می‌توانند دوره تکمیلی پس از سطح ۴ داشته باشند.
به‌گفته حجت‌الاسلام والمسلمین مقیمی حاجی، طرح دیگری که مورد توجه قرار گرفته، مربوط به اعتباربخشی به اساتید و طلاب در دروس فوق‌برنامه است. وی توضیح داد که امروزه تحصیل برخی متون در کنار متون اصلی رشته‌ها، به‌دلیل مقتضیات زمان ضروری است و طلاب باید این متون را مطالعه کنند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای علمی روز باشند.
معاون آموزش حوزه‌های علمیه گفت: طرح مهم بعدی طرح تطبیق‌ دروس حوزه‌های علمیه قم و نجف است که پس از چند سال تلاش، به مرحله نهایی رسیده و در ماه‌های اخیر جدول تطبیق و آیین‌نامه آن تصویب شده است. این طرح انتقال دانش بین دو حوزه مهم قم و نجف و ثبت سوابق تدریس اساتید ایرانی را همانند حوزه قم امکان‌پذیر می‌کند و اقدامی ارزشمند در جهت همگرایی و ارتقای کیفیت علمی به‌شمار می‌رود. این طرح به‌زودی توسط مدیر حوزه‌های علمیه ابلاغ خواهد شد.
وی افزود: در کنار این طرح‌ها، طرح ماندگاری هدفمند است که بر اساس آن از طلاب سطوح عالیه حمایت ویژه کنیم تا آنان بتوانند، با انگیزه بیشتر به تحصیل ادامه داده و دوره‌های تحصیلات تکمیلی را طی کنند.
وی خاطرنشان کرد: طرح دیگر ما در کنار طراحی رشته‌های تحصیلی سطح سه و چهار با مدل فعلی که ترمی-واحدی و دارای تنوع دروس است. به دنبال طراحی رشته‌هایی در عرصه‌های کلام، تفسیر، اخلاق و فلسفه به مدل فقه و اصول هستیم. در کنار حفظ مدل طراحی رشته‌های فعلی که خود به بسیاری از نیازهای جامعه پاسخ می‌دهد و ما به آنها نیاز داریم، این مدل جدید نیز می‌تواند پاسخگوی برخی نیازهای دیگر یا عرصه‌های عمیق دانشی باشد و محل گفت‌وگو و طراحی قرار گیرد. گفت‌وگو درباره این موضوع، با چند مرکز تخصصی آغاز شده است.