از نظر قرآن کریم، انسان در حرکت به سوى پروردگار هستى است و منتهاى این سیر که در مسیرى پررنج و مشقّت واقع شده است، خداوند متعال مى‏باشد: [یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ].1
آیات دیگرى نیز به‌همین مضمون در قرآن کریم وجود دارد که بازگشت انسان را به سوى خود خداوند برمى‏شمرد و انتهاى مسیر حرکت او را مقام عنداللهى مى‏داند.2
بنده‏اى که قدم در راه نهد و با عزمى جزم، مسیر تقرّب به درگاه الهى را بپیماید، به مقامى مى‏رسد که خداى سبحان او را به نزد خودش دعوت مى‏کند و او را در بهشت موعود که با بهشت معمولى تفاوت دارد و مخصوص خود خداوند است، منزل مى‏دهد.
[یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعی إِلى رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً، فَادْخُلی فی عِبادی، وَ ادْخُلی جَنَّتی].3
رسیدن به این مرتبه عظیم و دست یافتن به این مقصد رفیع، پس از پیمودن راهى طولانى در مسیرى پرمشقّت براى آدمى میسّر مى‏گردد. راهى که انسان باید بپیماید، از مو باریک‏تر، از شمشیر برّنده‏تر و از آتش سوزاننده‏تر است؛ ولى اگر کسى عزم خود را جزم کند و گامى به سوى پروردگار متعال بردارد، لطف و عنایت خداوند منّان را در همه مراحل مسیر پرفراز و نشیبى که مى‏پیماید، مشاهده خواهد کرد و حق‌تعالى را همواره پشتیبان و حامى خود خواهد یافت.
[وَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً].4
اگر این توفیق از طرف خداوند براى انسانى که زمینه آن را ایجاد کرده است، رفیق راه شد، موانع از سر راه او برداشته مى‏شود و در یک زمان بسیار کوتاه، با پیروز شدن در یک امتحان الهى و یا جذب یک نظر ولائى، راه طولانى سیر و سلوک را پیموده و به مقصد خواهد رسید. خوشا به حال این‏گونه افراد که در طول تاریخ بسیار بوده‏اند.
براى رسیدن به هر مقصدى، باید از راهى که به آن مقصد منتهى مى‏شود، عبور کرد و طىّ مسیر در هر راه و مسیرى، محتاج کمک و راهنمایى است. اگر کسى بنا داشته باشد، به یک مسافرت معمولى برود، قطعاً از نقشه راه بى‏نیاز نخواهد بود. مسلماً راهنمایى کسانى که آن مسیر را پیموده‏اند و به موانع راه و پیچ و خم موجود در آن واقفند، فوائد فراوانى در جهت سهولت طى مسیر دارد و از موانع موجود در آن خواهد کاست. با یک مقایسه ساده این نتیجه حاصل مى‏شود که اگر یک مسافرت عادى تا این مقدار نیازمند کمک و راهنمایى باشد، حرکت به سوى خداى سبحان با آن موانعى که بر سر راه دارد، راهنمایانى مى‏طلبد که علاوه بر وقوف کامل بر جزئیّات مسیر حرکت، قادر به برطرف کردن موانع موجود باشند و بتوانند، دست انسان را گرفته، به آن مقصد اعلى برسانند. از سوى دیگر دعوت بندگان به مقصدى خاص، بدون نمایش نقشه راه و ارسال راهنما، با حکمت خداوند حکیم سازگار نیست.
بنابراین حق‌تعالى با انزال کتب آسمانى به‌ویژه قرآن کریم و ارسال رسولان و اوصیاى ایشان(ع) به‌ویژه چهارده معصوم(ع)، حجّت را بر بندگان خویش تمام کرده‏ و بر همین اساس انسان را به سوى خویش فرا مى‏خواند.
خداوند تعالى در آیات متعدّدى از قرآن مجید به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم راه را به جویندگان حقیقت نشان مى‏دهد. پیامبر اکرم(ص) و اهل‏بیت گرامى ایشان(ع) که مبیّن قرآن هستند نیز، در روایات فراوانى سلوک معنوى آدمى را متذکّر شده و به‌گونه‏اى مسیر حرکت را براى سالک هموار مى‏کنند که گویى او را به مقصد رسانیده‏اند. بنابراین سالک باید در پرتو نور قرآن کریم و عترت(ع)، راه طولانى تقرّب به سوى پروردگار متعال را بپیماید تا گمراه نشود.

  ‌تدوین برنامه رسالت پیامبر(ص) توسّط خداوند
هنگامى که پیامبر اکرم(ص) به پیامبرى مبعوث شدند، هیچ فضیلت بارزى در جامعه عرب جاهلى عربستان ملاحظه نمى‏شد. پیامبر گرامى اسلام(ص) در جامعه‏اى عارى از فضائل و پر از رذائل و درحالى‌که شقاوت و جهالت سر تا پاى آن جامعه را فرا گرفته بود، به پیامبرى برانگیخته شدند. اوّلین آیاتى که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد نیز، آیات تربیتى و آموزشى بود.
[بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأکْرَمُ * الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَم * عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ].
این آیات شریف، به قول اهل ادب «براعت استهلال» قرآن کریم است و لزوم آموزش و پرورش را نمایان مى‏سازد. به‌عبارت روشن‏تر، قرآن که یک کتاب تربیتى و آموزشى است، با این چند آیه، برنامه تربیتى و پرورشى پیامبر اکرم(ص) را تا روز قیامت تعیین فرموده است. بر اساس این آیات شریف، پیامبر خاتم(ص)، معلّم آموزشى و پرورشى بشریّت است. آن نبىّ گرامى(ص)، فرستاده شده تا با تبیین قرآن کریم، انسان‏ها را تربیت کند و آنان را به مقام آدمیّت برساند. خودسازى و تهذیب نفس را به بندگان آموزش دهد و آنان را به دو بال علم و عمل مجهّز نماید تا بتوانند، پرواز کنند.

  ‌دستورالعملى ارزنده براى سیر و سلوک‏
پیامبر گرامى(ص) پس از مبعوث شدن به رسالت و دریافت برنامه آموزشى، از غار حرا به خانه بازگشتند. بارى سنگین بر دوش آن رسول گرامى(ص) آمده بود: [إِنَّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً»؛ جبرئیل نازل شد و آیات اوّل سوره مزّمّل را آورد. در حقیقت با یک دستورالعمل دوازده‏گانه که بهترین ابزار کار براى تحمّل آن بار سنگین بود، بر پیامبر اکرم(ص) وارد شد.
[بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم ٭ یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ ٭ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلیلاً ٭ نِصْفَهُ أَوِانْقُصْ مِنْهُ قَلیلاً ٭ أَوْزِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً ٭ إِنَّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً ٭ إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قیلاً ٭ إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلاً ٭ وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلاً ٭ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلاً ٭ وَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلاً].5
اى جامه بر خود پیچیده! شب را جز اندکى (براى نماز و عبادت) برخیز! نصف شب را یا اندکى از نصف کم کن (یک سوّم آن را)! یا بر نصف بیفزاى (دو سوّم آن را)! و قرآن را با ترتیل (شمرده و آرام) تلاوت کن! همانا بار سنگینى به دوش تو آمده است و شب بیدارى، موجب تقویت اراده و شرح صدر و قاطعیت در گفتار است و باید در روز نظیر یک ستاره کوشا باشى و نام پروردگار خود را یاد کن و (در دل) از همه‌چیز به سوى او منقطع شو؛ همان خدایى که پروردگار مشرق و مغرب است، جز او معبودى نیست. پس او را وکیل خود ساز و بر آنچه مى‏گویند (از نسبت‏هاى ناروا)، صبر کن و از آنها به وجهى نیکو دورى گزین.
خداوند متعال در این آیات شریفه مى‏فرماید: یا رسول‏الله! که عباى نبوّت به دوش تو آمده است، از این دستورالعمل کمک بگیر:
اوّل: شب‏زنده‏دارى؛ [قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلیلا]؛
دوّم: نماز شب (تهجّد)؛ [إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قیلا]؛
سوّم: تمسّک به قرآن؛ [وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلًا]؛
چهارم: اراده؛ [إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً]؛
پنجم: قاطعیت در گفتار؛ [وَ أَقْوَمُ قیلا]؛
ششم: فعّالیت مدام؛ [إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلًا]؛
هفتم: ذکر مدام؛ [وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ]؛
هشتم و نهم: دعا و انقطاع الى الله؛ [وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلًا]؛
دهم: توکّل؛ [رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلًا]؛
یازدهم: صبر؛ [فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُون]؛
دوازدهم: سعه صدر؛ [وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلا].
بدین ترتیب خداوند متعال براى یارى رساندن به پیامبر(ص) در راه پرمشقتى که لازم بود، آن حضرت بپیماید، یک دستورالعمل که مشتمل بر دوازده بخش بود، ابلاغ فرمود. در واقع خداى سبحان با ابلاغ این دستورالعمل، برنامه رسالت پیامبر(ص) را تدوین فرموده است. برنامه جامعى که نقشى اساسى و حسّاس، در امر رسالت براى پیامبر(ص) ایفا کرد. پیامبر اکرم(ص) با استفاده از این دستورالعمل، فعّالیّت تبلیغى و رسالت خویش را آغاز نمودند و پس از تحمّل شدائد و پشت سر نهادن موانع فراوان و فشارهاى کفّار، توانستند در مدّت کوتاهى جامعه عرب جاهلى را دگرگون سازند و با یک انقلاب دفعى، افرادى مهذّب و باتقوا تربیت نمایند.
از میوه‏هاى شیرین درخت نبوى، تربیت و پرورش انسان‏هاى با فضیلت و بامعرفت بود. آن‌حضرت علف‏هاى هرز رذالت و پستى را از دل آنان ریشه‏کن و نهال فضایل را در سینه آنان غرس نمود و فطرت پاک آنان نیز، در رشد و به ثمر نشستن نهال فضائل مؤثّر واقع شد و یکى دو سال از بعثت نگذشته بود که شجره طیبه اسلام، به بار نشست و مکتب نجات‌بخش این دین جهان‏شمول، سراسر گیتى را متوجّه خویش ساخت.
ثمرات حیات‌بخش بعثت پیامبر(ص)، در سایه اهتمام آن‌حضرت و اصحاب ایشان به دستورالعمل و برنامه‏اى که از جانب خداوند حکیم در سوره مزّمّل نازل شد، تحقّق یافت؛ لذا مى‏توان گفت، آن دستورالعمل، در واقع برنامه سلوک معنوى مسلمانان، مشتمل بر راهکارهایى براى خودسازى آنان بود. برخى از مسلمانان صدر اسلام با عمل به این برنامه و پیروى از پیامبر اکرم(ص)، به مقام آدمیّت نائل آمدند. منازل سیر و سلوک را یکى پس از دیگرى پیمودند تا فانى فى‌الله شدند؛ از این‌رو این دستورالعمل تربیتى مى‏تواند، به‌عنوان یک برنامه، فرا راه سالک قرار گیرد و او را در حرکتى که پیش رو دارد، یارى نماید.
خداوند متعال به‌گونه‏اى حکیمانه و با توجّه به موانع و مشکلاتى که پیامبر(ص) در مسیر حرکت خود دارد، به تدوین این دستورالعمل پرداخته است و ناگفته پیداست که فقط با عمل به چنین برنامه‏اى مى‏توان بر شدائد و سختى‏ها فائق آمد و همچون پیامبر(ص) پیروز میدان شد. بنابراین موفّقیّت در میدان سیر و سلوک و عبور از سختى‏ها و موانع موجود در مسیر حرکت به سوى خدا، تنها با برنامه‏اى که ذات بارى‌تعالى براى سخت‏ترینِ کارها تنظیم و تدوین فرموده است، امکان‏پذیر است.
هر که اهل سیر و سلوک باشد و رسیدن به مقامات عالیه عرفانى را به‌عنوان چشم‏انداز پیش روى خود رقم زده باشد، با عمل به این دستورالعمل، مى‏تواند به مطلوب خود برسد. در این مجال شرح مختصرى از دستورات خداوند سبحان در سوره مزّمّل بیان خواهد شد.
..............................................

   پی نوشت‌ها
‌1. الإنشقاق/ 6؛
2. از جمله البقرة/ 156؛ النجم/ 49؛
3. الفجر/ 30- 27؛
4. النور/ 21؛
5. المزّمّل/ 10- 1.