روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى‏گذارد که از همه مهمتر، «بعد اخلاقى» و فلسفه تربیتى آن است.
از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف»، اراده انسان را «قوى» و غرائز او را «تعدیل» مى‏کند.
روزه‏دار باید در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى، از غذا و آب و همچنین لذت جنسى چشم بپوشد و عملًا ثابت کند که او همچون حیوان دربند اصطبل و علف نیست؛ او مى‏تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس‌ها و شهوات خود مسلط گردد.
در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است. انسانى که انواع غذاها و نوشابه‏ها در اختیار دارد و هر لحظه که تشنه و گرسنه شد، به سراغ آن مى‏رود؛ همانند درختانى است که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى‏رویند؛ این درختان نازپرورده، بسیار کم‌مقاومت و کم‏دوامند و اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود، پژمرده مى‏شوند و مى‏خشکند.
اما درختانى که از لابلاى صخره‏ها در دل کوه‌ها و بیابان‌ها مى‏رویند و نوازشگر شاخه‏هایشان از همان طفولیت، طوفان‌هاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محرومیت‌ها دست به گریبانند، محکم، با دوام، پراستقامت، سخت کوش و سخت‌جانند!.
روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام مى‏دهد و با محدودیت‌هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى‏بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل مى‏کند، بر قلب انسان نور و صفا مى‏پاشد.
خلاصه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى‏دهد؛ جمله‏ ]لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ[ (باشد که پرهیزگار شوید) در آیه 183 سوره بقره، در بیان فلسفه وجوب روزه اشاره به همه این حقایق است.
و نیز حدیث معروف‏ «الصوم جنة من النار»؛(روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ)، اشاره به همین موضوع است1.
در حدیث دیگرى از على(ع) مى‏خوانیم که از پیامبر(ص) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: «روزه روى شیطان را سیاه مى‏کند و انفاق در راه خدا پشت او را مى‏شکند و دوست داشتن به‌خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح، دنباله او را قطع مى‏کند و استغفار رگ قلب او را مى‏برد.» 2
در نهج‌البلاغه به هنگامى که امیر مؤمنان على(ع) فلسفه عبادات را بیان مى‏کند، به روزه که مى‏رسد، چنین مى‏فرماید: «والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق»؛ (خداوند روزه را از این جهت تشریع فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد).3 
و نیز در حدیث دیگرى از پیامبر(ص) مى‏خوانیم: «ان للجنة باباً یدعى الریان لایدخل فیها الا الصائمون»؛(بهشت درى دارد به‌نام «ریان» (سیراب‌شده) که تنها روزه‌داران از آن وارد مى‏شوند). مرحوم صدوق در «معانى الاخبار» در شرح این حدیث مى‏نویسد: انتخاب این نام براى این در بهشت، به‌خاطر آن است که بیشترین زحمت روزه‏دار از ناحیه عطش است؛ هنگامى که روزه‌داران از این در وارد مى‏شوند، چنان سیراب مى‏گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد.4
اثر اجتماعى روزه‏ بر کسى پوشیده نیست. روزه یک درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است. با انجام این دستور مذهبى، افراد متمکن هم، وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به‌طور محسوس درمى‏یابند و هم با صرفه‏جویى در غذاى شبانه‌روزى خود، مى‏توانند به کمک آنها بشتابند.
البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولى اگر این مسأله جنبه حسى و عینى به خود بگیرد، اثر دیگرى دارد. روزه به این موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى‏دهد؛ لذا در حدیث معروفى از امام صادق(ع) نقل شده که «هشام‌بن حکم»، از علت تشریع روزه پرسید. امام(ع) فرمود: «روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنى مساوات برقرار گردد و این به‌خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند؛ چراکه اغنیاء معمولاً هرچه را بخواهند، براى آنها فراهم است. خدا مى‏خواهد، میان بندگان خود مساوات باشد و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند»5
راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم این‌همه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟!

   اثر بهداشتى و درمانى روزه‏
در طب امروز و همچنین طب قدیم، اثر معجزآساى‏ «امساک» در درمان انواع بیماری‌ها به ثبوت رسیده و قابل انکار نیست. کمتر طبیبى است که در نوشته‏هاى خود، اشاره‏اى به این حقیقت نکرده باشد؛ زیرا مى‏دانیم، عامل بسیارى از بیمارى‏ها زیاده‌روى در خوردن غذاهاى مختلف است؛ چون مواد اضافى، جذب نشده و به‌صورت چربی‌هاى مزاحم در نقاط مختلف بدن یا چربى و قند اضافى در خون باقى مى‏ماند. این مواد اضافى در لابلاى عضلات بدن در واقع لجنزارهاى متعفنى براى پرورش انواع میکرب‏ها و بیمارى‏هاى عفونى است و در این حال، بهترین راه براى مبارزه با این بیماری‌ها، نابود کردن این لجنزارها از طریق امساک و روزه است.
روزه زباله‏ها و مواد اضافى و جذب‌نشده بدن را مى‏سوزاند و در واقع بدن را «خانه‌تکانى» مى‏کند.
به‌علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه گوارش و عامل مؤثرى براى سرویس کردن آن است و با توجه به اینکه این دستگاه از حساس‌ترین دستگاه‌هاى بدن است و در تمام سال به‌طور دائم مشغول کار است، این استراحت براى آن‌ها نهایت لزوم را دارد.
بدیهى است شخص روزه‏دار، طبق دستور اسلام به‌هنگام «افطار» و «سحر»، نباید در غذا افراط و زیاده‌روى کند تا از این اثر بهداشتى، نتیجه کامل را بگیرد؛ در غیر این صورت ممکن است، نتیجه برعکس شود.
«الکسى سوفورین» دانشمند روسى در کتاب خود مى‏نویسد:
«درمان از طریق روزه فائده ویژه‏اى براى درمان کم‌خونى، ضعف روده‏ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل‌هاى خارجى و داخلى، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، نوارستنى، عرق‌النساء، خراز(ریختگى پوست)، بیماری‌هاى چشم، مرض قند، بیماری‌هاى جلدى، بیماری‌هاى کلیه، کبد و بیماری‌هاى دیگر دارد.
معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری‌هاى فوق ندارد؛ بلکه بیماری‌هایى که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول‌هاى جسم آمیخته شده همانند: سرطان، سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا مى‏بخشد».6
در حدیث معروفى پیغمبر اسلام(ص) مى‏فرماید: «صوموا تصحوا»: «روزه بگیرید تا سالم شوید».7
و در حدیث معروف دیگر نیز از پیغمبر(ص) رسیده است‏: «المعدة بیت کل داء والحمیة رأس کل دواء»؛ (معده خانه تمام دردهاست و امساک بالاترین داروها).
بنابراین فلسفه روزه را در آثار ارزشمند آن باید جست که مهمترین این اثرها، لطافت معنوی است.
..............................................

    پی‌نوشت‌ها
​​​​​​​1. بحارالانوار، ج 96، ص 256؛
2. همان، ص 255؛
3. نهج‌البلاغه کلمات قصار شماره 252؛
4. بحارالانوار،ج 96، ص252؛
5. وسائل‌الشیعة، ج 7 ، باب اول، کتاب صوم، ص 3؛
6. « روزه روش نوین براى درمان بیماری‌ها»، ص 65، چاپ اول؛
7. بحارالانوار،ج96، ص 255؛
8. همان، ج59، ص290؛
9. تفسیر نمونه، ج 1، ص 628.