فرزانگان - شماره ۶۸۹

آیت‌الله سیدصادق طباطبایی سنگلجی

علامه جلیل‌القدر سیدصادق طباطبایی سنگلجی از خاندان علمی بزرگ و اثرگذار، از نوادگان علامه بحرالعلوم متوفای ۱۲۱۲قمری و نوه دختری سیدمحمد طباطبایی معروف به مجاهد است.

(۱۳۰۰-۱۲۲۷ قمری)
• اساتید: محمدحسین حائری اصفهانی صاحب‌فصول
• شاگردان: سید جمال‌الدین اسدآبادی
• تألیفات: حاشیه علی‌الحاشیه
• تولد و خاندان
علامه جلیل‌القدر سیدصادق طباطبایی سنگلجی از خاندان علمی بزرگ و اثرگذار، از نوادگان علامه بحرالعلوم متوفای ۱۲۱۲قمری و نوه دختری سیدمحمد طباطبایی معروف به مجاهد است. دلیل ملقب شدن وی به سنگلجی، سکونت او در محله سنگلج، از محله‌های قدیمی و معروف تهران آن دوره بوده است. پدرش علامه سیدمهدی طباطبایی، فقیه بزرگ و عالم اصولی و متبحر در علوم بود. او در شهر کربلا زاده شد. علوم دینی را در نزد علمای آن دیار به‌خصوص سیدعلی طباطبایی فرا گرفت. سیدمهدی سپس به نجف منتقل شد. او در نجف اشرف کرسی تدریس داشت و عالمی زاهد و اعراض‌کننده از دنیا شهرت داشت و به‌خاطر شدت احتیاط از پذیرش مقام و منصب مرجعیت و فتوا دوری می‌کرد. سیدمهدی در کربلا با دختر سید‌محمد مجاهد ازدواج و سپس به همدان کوچ کرد و بعدها به اصفهان رفت. سیدصادق در سال ۱۲۲۷ قمری در همین شهر متولد شد. سیدمحمد طباطبایی پدر بزرگ سیدصادق، در همین دوران به‌علت شرکت فعال در جنگ‌های دامنه‌دار ایران و روس و دادن فتوای جهاد علیه روس‌ها، به سیدمحمد مجاهد معروف شد. سیدصادق تا دوران نوجوانی، دوران پدر بزرگ مادری خویش را درک نمود. سیدمحمد مجاهد در سال ۱۲۴۲ قمری هنگام بازگشت از نبرد ایران و روس در مناطق شمال غربی دار فانی را وداع گفت؛ البته مسئله شهادت ایشان نیز مطرح شده است که نشان‌گر توطئه برای از بین بردن این عالم ربانی و جهادگر است.
• استادان و شاگردان
سیدصادق علوم ابتدایی را نزد علمای دیار همدان و زیر نظر پدر خویش فرا گرفته، سپس برای تکمیل تحصیلات خویش به کربلای معلی رفت و از محضر بزرگان آن شهر بسیار استفاده برد. او بیشتر از محضر شیخ محمدحسین حائری اصفهانی صاحب‌ الفصول‌الغرویه بهره برد و از خواص و حواریون آن بزرگوار بود و بر کتاب استادش حاشیه‌ای نگاشت.
سیدصادق بعد از سالیان متمادی کسب علم و دانش و استوار نمودن مبانی علمی خود، به تهران مهاجرت کرد و به تدریس علوم دینی پرداخت. از شاگردان او اطلاع دقیقی در دست نیست. هرچند این نکته واضح است که در حوزه درس ایشان دانش‌پژوهان زیادی حضور داشته‌اند. سید جمال‌الدین اسدآبادی، بهاءالدین صدرالشریعه اصفهانی و (سیدمحمد طباطبایی، سید محمدرضا طباطبایی و سیداحمد طباطبایی فرزندان آن بزرگوار)، از جمله شاگردان او به‌شمار می‌روند. حاشیه علی‌الحاشیه تنها اثر علمی ایشان است. وی به‌همراه ملاعلی کنی در تهران، در مقابل انحرافات دربار شاهی و نفوذ فرهنگ بیگانگان، صاحب اقتدار و نفوذ بودند.
• از منظر دیگران
شیخ عباس محدث قمی درباره سیدصادق طباطبایی می‌نویسد: او سیدی بزرگوار و عالمی پرهیزکار و پارسا بود. مردم وی را مستجاب‌الدعوه دانسته و همواره از او طلب دعا می‌کردند. وی از شریعت اسلام و طریقه اهل‌بیت عصمت(ع) حمایت می‌نمود و در امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر بسیار جدی و کوشا بود و از ملامت هیچ‌کس هراس و پروا نداشت.
آقابزرگ تهرانی می‌گوید: او را در جایگاه یکی از ارکان دین و علمای بزرگ عصر خویش می‌ستایم.
محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در المآثر و الآثار می‌نویسد: از عظمای رؤسای دین و اجله فقهاء و مجتهدین بود. در تهران می‌نشست به مقام بزرگواری و بسط ید و نفاذ حکم و به قبول عامه‌ای که او داشت، کمتر کسی رسیده است.
میرزامحمد تنکابنی در قصص‌العلماء درباره او می‌نویسد: آقا سیدصادق طباطبایی سلمان عصر و فرید دهر و از تلامذه صاحب فصول و از صاحبان فقه و اصول و در امربه‌معروف متصلب... از صاحبان نفوس قدسیه است.
• فضایل اخلاقی
توجه به امور مردم، تلاش برای رفع گرفتاری آنان، همّت والا برای انجام وظایف شرعی، از جمله امر‌به‌معروف و نهی‌ازمنکر و حسن خلق بسیار، از جمله فضایل اخلاقی وی بود. سیدصادق طباطبایی در برخی از سفرهای ناصرالدین شاه به عتبات عالیات وی را همراهی می‌کرد و رابط بین روحانیون و شاه بود. سه فرزند وی همگی از عالمان و فقیهان بزرگ عصر بودند. فرزند ارشد ایشان آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی از رهبران نهضت مشروطه بود. او از اصلی‌ترین عوامل ایجاد مشروطه و از بین رفتن استبداد شاهی بود امام خمینی(قد) نیز بارها فرموده‌اند که مشروطه را در تهران و نجف چند روحانی پدید آوردند که یکی از آن‌ها سیدمحمد طباطبایی بود.
• وفات
سیدصادق طباطبایی پس از عمری خدمت به شریعت در ۱۶ ربیع‌الاول سال ۱۳۰۰ قمری وفات یافت و پیکر پاکش در شهر ری و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد.
• منبع
گلشن ابرار، ج ۱۳، ص ۲۹۲ - ۲۸۴
• پی‌نوشت
قصص‌العلما، میرزامحمد تنکابنی، ص ۱۲۲؛
المآثر و الآثار، ص ۱۵۰.
تهیه و تنظیم: محمدتقی ادهم‌نژاد