طی حدود صدسال گذشته، بیش از شش دهه، حوزه‌های علمیه تحت‌تأثیر اندیشه‌های حضرت امام خمینی(رض) بوده است. جا دارد بیش‌ازپیش به نقش و تأثیر حضرت امام در حوزه‌های علمیه پرداخته شود.
محور اصلی که در ذهن دارم و مختصراً عرض می‌کنم، این است که ما می‌توانیم، این تاریخ فاخر و ارزشمند صد‌ساله را  از دو جنبه بررسی کنیم:
از لحاظ دانشی: یعنی بررسی تطورات کلام، فقه، فلسفه، اصول، عرفان و سایر موضوعات علمی حوزه. عمده محصولات این همایش نیز معطوف به‌همین بعد است.
از لحاظ کنشی و عملیاتی که به نظر من نیاز است بیشتر به آن توجه شود. در این حوزه نمودهای مختلفی وجود دارد؛ از جمله انقلاب اسلامی، حضور ارزشمند حوزویان در دفاع مقدس و نقش فعال حوزه در خدمات اجتماعی، وقف و دیگر امور اجتماعی. این‌ها همه نمودهای فعالیت عملی حوزه در عرصه اجتماع است.
اگر بخواهیم میزان اثرگذاری حوزه را به‌صورت جامع ارزیابی کنیم، نمی‌توانیم این ابعاد را نادیده بگیریم. قوام حوزه متکی به وجوهات و حمایت‌های دینی مردم است که این حمایت‌ها مرهون حضور و فعالیت مبلغان است. اگر مبلغان حضور نداشته باشند و ارتباطات مردمی قطع شود، این حمایت‌ها به وجود نمی‌آید و استمرار نمی‌یابد.

  پیشگامی حوزویان در دفاع مقدسسرمایه اجتماعی برای امروز
عزیزان من، استحضار دارند که یکی از نمودهای برجسته و موفق حوزویان، حضور پررنگ آن‌ها در مراحل مختلف دفاع مقدس بوده است؛ چه در جنبه‌های تشویق و حضور معنوی، چه در عرصه رزمی، تبلیغ و فعالیت‌های میدانی. بد نیست به این آمار توجه کنیم؛ این آمار قابل‌تحلیل است و شایسته تأمل:
٭ قریب به ۲۰ هزار نفر جمعیت حوزویان در ایام جنگ حضور فعال داشتند و اگر بخواهیم، حدِّ بالا را در نظر بگیریم، می‌توان گفت نهایتاً ۲۵ هزار نفر از حوزه‌ها در طول هشت سال دفاع مقدس در میدان حاضر بودند.
٭ از این جمعیت، نزدیک به ۴ هزار نفر به فیض شهادت نائل آمدند؛ یعنی چیزی حدود یک‌پنجم تا یک‌ششم قشر حوزوی، طی این هشت سال به شهادت رسیدند. این نسبت حتی با برخی از اقشار نظامی قابل‌مقایسه نیست.
٭ بخش قابل‌توجهی از این عزیزان به درجه جانبازی، اسارت و آزادگی نائل شدند و هنوز هم با همه محدودیت‌ها، در حال تلاش و پیگیری امور دینی و اجتماعی خود هستند.
مردم عزیز ما همواره از حضور و تلاش این حوزویان بهره‌مند بوده‌اند؛ به‌عنوان نمونه، حاج‌آقای ساکت که در صف اول محضرشان حضور داریم، یک پای خود را در دفاع مقدس تقدیم کردند و اکنون مسئول یک گروه تبلیغی هستند. هم‌اکنون در طول یک‌سال، با گروه خود بیش از هفت یا هشت بار، در مناسبت‌های مختلف به تبلیغ می‌پردازند.
اما نکته مهم این است که چرا روحانیت و حوزویان در این عرصه این‌گونه درخشیدند؟ به نظر می‌رسد، سرّ اصلی این موضوع، پیشگامی و حضور مستقیم خود آنان بود؛ نه اینکه دیگران آنها را دعوت کرده باشند. از مقام معظم رهبری گرفته تا بزرگان، فضلا و علما، حوزویان خودشان مقدم بودند و با این پیشگامی اعتماد مردم را جلب کردند. مردم نیز بدین‌سان با شور و اشتیاق همراه شدند.
اگر بخواهیم این سرمایه اجتماعی بزرگ را که درگذشته داشته‌ایم (در عرصه خدمات اجتماعی، دفاع مقدس و انقلاب اسلامی)، بازسازی کنیم و برای آینده بهره ببریم، باید عنصر پیشگامی حوزویان را به‌عنوان راز اصلی درخشش در آن دوران مورد مطالعه و تأمل قرار دهیم؛ زیرا بدون آن پیشگامی، هیچ‌گاه مردم به این شکل همراهی نمی‌کردند.
اما در وضعیت فعلی نیز ما به‌لحاظ شناخت جامعه و مخاطبان خود دچار اختلالاتی هستیم. مقام معظم رهبری در پیام خود با تأکید بر این نکته فرمودند:
«اقلیت بسیار اندک معارض با ظواهر دینی، حوزه را دچار تحلیل غیرواقع‌بینانه نکند.»
این یعنی ممکن است در تحلیل واقع‌بینانه از مخاطبان خود- خصوصاً جوانان- دچار خطا شویم. از طرف دیگر، آورده‌های تبلیغی ما با واقعیات فکری و فرهنگی جامعه هم‌خوانی ندارد و همین مسأله نیازمند تلاش مستمر است. ایشان همچنین فرمودند:
«آشنایی با فضای فکر و فرهنگ جامعه و ایجاد تناسب میان آورده‌های تبلیغی با واقعیت‌های فکری و فرهنگی مردم، به‌ویژه جوانان، اهمیت دارد. در این بخش، حوزه دچار مشکل است. صدها مقاله، مجله و گفتارهای مختلف، در برابر سیل القائات مغالطه‌آمیز، نمی‌توانند وظیفه بلاغ مبین را چنان که نیاز است، به انجام برسانند.»
بنابراین، ما از حیث دانش (شناخت مخاطب) و از حیث کنش (فاصله‌گیری فضلا از حوزه تبلیغ) هر دو دچار ضعف هستیم. برای مثال، در ماه مبارک رمضان امسال و سال‌های قبل، مجالس العلماء که شب‌ها در حوزه علمیه قم برگزار می‌شد، با استقبال گسترده مردم مواجه شد. این خود نشان می‌دهد که هنوز بسیاری مشتاق دیدار و استفاده از محضر علما هستند؛ اما عرصه تبلیغ و ارتباط مستقیم با مخاطب، دچار رکود و اختلال شده است.
خلاصه کلام: در عرصه‌های مختلفی همچون انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، خدمات اجتماعی، وقف و وجوهات، روحانیت پیشگام و مؤثر بوده است. اگر بخواهیم این سرمایه اجتماعی را که اکنون کمی دچار اختلال شده، بازسازی کنیم، باید به گذشته «برگردیم» و از تجربه‌های گذشته برای ساختن آینده بهره ببریم. مقام معظم رهبری نیز در پیام‌ها و سخنرانی‌های خود هشدار داده‌اند که اگر به حوزه تبلیغ به‌درستی پرداخته نشود، خطر انحطاط و انحرافات اجتماعی وجود خواهد داشت.